سیلوهای آرام

بیش از یک سال از جنگ روسیه و اوکراین گذشته است، جنگی که موجب تغییر جهانی در تجارت غلات شد و زیست میلیاردها نفر را تحت تاثیر قرار داد. با گذشت یک سال برآوردها حاکی از آن است که برداشت غلات اوکراین در سال جاری میلادی دست‌کم 50 درصد نسبت به قبل از جنگ کاهش خواهد یافت.

اوکراین و روسیه پیش از جنگ هر دو به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مواد غذایی اساسی نظیر گندم و جو شناخته می‌شدند. اما این درگیری قیمت جهانی گندم و ذرت را به بالاترین سطح یک دهه اخیر خود رساند. هر چند در سال 2023 قیمت‌ها تثبیت شده و حدود 13 درصد نیز تا به امروز افت داشته است. با وجود این افت بسیاری از تحلیلگران معتقدند این کاهش طبیعی است و نوسان جزو ذات بازار به حساب می‌آید. و در حالی که عملکرد سال گذشته و صادرات غلاتی مانند گندم از اوکراین با وجود جنگ و بسته شدن بنادر در دریای سیاه همچنان قابل توجه بود، مقدار برداشت و صادرات در سال جاری احتمالاً کاهش می‌یابد. طرح غلات دریای سیاه، توافقی که با میانجیگری سازمان ملل در ترکیه برای هدایت ایمن کشتی‌ها به خارج از بنادر اوکراین انجام شد، در ماه مارس فقط 60 روز تمدید شد که نسبت به دوره 120روزه قبلی کاهش داشته است. با تمام این تفاسیر تحلیلگران معتقدند که سال گذشته گندم در اوکراین اوضاع نسبتاً خوبی داشته و این کالای خوراکی در روسیه عملکردی فوق‌العاده داشته است، با این حال به نظر می‌رسد در سال 2023 و به دلیل کشت کمتر کشاورزان، شاهد افت 20درصدی برداشت گندم در اوکراین باشیم.

ارقام سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل هم تاییدی بر نظر تحلیلگران است. آمار فائو نشان می‌دهد که 20 تا 30 درصد از سطح زیر کشت گندم زمستانه در اوکراین در سال گذشته به دلیل کمبود سوخت در تابستان امسال برداشت نخواهد شد. آکاش دوشی،‌ رئیس مرکز کالاهای اساسی موسسه تحقیقاتی سیتی می‌گوید، برداشت و صادرات غلات اوکراین در سال جاری می‌تواند حدود 50 درصد از سطوح قبل از جنگ باشد.

بر اساس ارقام موسسه تحقیقاتی سیتی، اوکراین در سال 2021، حدود 42 میلیون تن ذرت برداشت کرد و این بانک تخمین می‌زند که این میزان در سال‌های 2024-2023 به 21 تا 22 میلی‌تن کاهش می‌یابد. در مورد گندم هم سطح برداشت 33 میلیون تن بود که در سال جاری احتمالاً به 16 تا 17 میلیون تن کاهش پیدا کند.

در حال حاضر مازاد غلات اوکراینی در کشورهای اروپای مرکزی وجود دارد که باعث ایجاد شکاف با کشورهایی از جمله لهستان، مجارستان، بلغارستان و اسلواکی شده است. کاهش قیمت‌ها باعث اعتراض کشاورزان لهستانی و همچنین استعفای هنریک کوالچیک، وزیر کشاورزی لهستان در این ماه شد. بر اساس گزارش رویترز، جانشین او رابرت تلوس در 7 آوریل گفت که صادرات غلات از اوکراین به لهستان محدود و به‌طور موقت متوقف خواهد شد. تحلیلگران در بلندمدت فرصت‌هایی را برای صادرات غلات از آمریکای شمالی و جنوبی به خاورمیانه، شمال آفریقا و آسیا و اگر محصولات خوب باشد، از استرالیا به شرق آسیا می‌بینند. به عبارت دیگر، ضررهای اوکراین باید در طول زمان در کشورهای دیگر جبران شود، از جمله خود روسیه، ایالات متحده، کانادا، برزیل و آرژانتین.

تحلیلگران همچنین معتقدند احتمالاً بازار از جمله روسیه تغییر خواهد کرد. جریان تجاری باید تغییر کند و مکان‌های زیادی وجود ندارد که بتواند حجم زیادی از غلات را برای جایگزینی روسیه تامین کند.

تجارت جهانی غذا

بر اساس آمار بانک جهانی، جنگ در اوکراین موجب افزایش قیمت مواد غذایی شد و تورم را در کشورهای کم‌درآمد از پنج درصد تا بیش از 80 درصد رساند. اما در حالی که محدودیت‌های صادرات از اوکراین روی قیمت مواد غذایی اثرگذار بوده، افزایش هزینه‌های روبه‌رشد انرژی و کودهای شیمیایی احتمالاً اثرات بزرگ‌تری بر قیمت‌ها بگذارد. بر اساس مطالعه‌ای که از یک تیم تحقیقاتی در دانشگاه ادینبورو انجام شد، این افزایش قیمت کودهای شیمیایی می‌تواند موجب مرگ بیش از یک میلیون نفر در خاورمیانه، جنوب صحرای آفریقا و شمال آفریقا شود.

این گزارش البته تصویر را در بلندمدت بسیار پیچیده‌تر می‌داند. تغییرات اقلیمی که باعث بحران‌های شدید می‌شود در حال حاضر به سیستم غذایی آسیب می‌رساند. تاثیر آب‌وهوایی شدید آینده... خشکسالی، گرما، سیل، واقعاً به خوبی درک نشده است.

عوامل موثر بر قیمت و در دسترس بودن کالاها و مواد غذایی به‌طور کلی بسیار زیاد و متنوع هستند-آب‌وهوای بد در مراکش و اسپانیا دلیل کمبود میوه و سبزیجات در بریتانیا در ماه فوریه عنوان شد، اما شواهد نشان می‌دهد که برگزیت و همچنین هزینه‌های بالای انرژی نیز مزید بر علت شده‌اند.

با این حال بر اساس گزارش دانشگاه ادینبورو، راه‌های جلوگیری از کمبود مواد غذایی در سراسر دنیا همیشه سرراست نیست و روایت‌های مختلفی در این مورد وجود دارد. به عنوان مثال ایجاد زنجیره غذایی محلی نمی‌تواند کمکی به این موضوع بکند.

در این گزارش آمده است:‌ «دلیل اینکه ما یک سیستم غذایی جهانی داریم، و غذا در دهه‌های گذشته ارزان و ارزان‌تر شده است، این است که... مزیت رقابتی وجود دارد. یعنی مواد غذایی را در جایی تولید می‌کنیم که راحت‌تر است. اگر ما شروع به بازگرداندن همه چیز به صورت محلی کنیم، در واقع به عنوان یک سیستم غذایی کارایی کمتری دارد. به عنوان مثال اگرچه بریتانیا در تولید گندم خودکفاست ولی قیمت‌ها بر اساس معیارهای جهانی تعیین می‌شود. همچنین قیمت‌های بالای مواد غذایی لزوماً چیز بدی نیست. بهتر است به جای اینکه به‌طور مصنوعی قیمت مواد خوراکی را پایین نگه داریم یا هزینه‌ها را لحاظ نکنیم، به دنبال آن باشیم که غذای سالم‌تر و پایدارتری تولید کنیم و برای آنها به همه یارانه بدهیم.»

بحث دیگر این است که چه مقدار غلات باید برای سوخت‌های زیستی و مواد غذایی استفاده شود. در سوخت زیستی، از غلات برای تولید اتانول استفاده می‌شود که برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای با بنزین ترکیب می‌شود. موسسه تحقیقاتی ورلد ریسورس در پستی که در 1 آوریل 2022 (حدود پنج هفته پس از حمله روسیه به اوکراین) منتشر شد، اعلام کرد، کاهش 50 درصد غلات مورد استفاده برای تولید اتانول در ایالات متحده و اروپا «تمام صادرات ازدست‌رفته گندم، ذرت، جو و چاودار اوکراین را جبران می‌کند».

پیش‌بینی فائو از وضعیت غلات جهان

آخرین پیش‌بینی فائو برای تولید جهانی غلات در سال 2023 که در آوریل امسال منتشر شده است به میزان اندکی به 2777 میلیون تن افزایش یافته است، که این میزان البته 2 /1 درصد کمتر از سال گذشته است. این افزایش نشان‌دهنده تجدیدنظرهای جزئی به سمت بالا در برآوردهای دانه‌درشت برای تولید در استرالیا و اوکراین است. ارقام تولید جهانی برنج از ماه مارس تحت بازنگری اندک (6 /0 میلیون تن) کاهشی قرار گرفته است که عمدتاً به دلیل برآوردهای رسمی پایین‌تر از برداشت اندونزی در دسامبر گذشته است. این کاهش بیش از ارتقای چشم‌انداز تولید برای کامبوج بود، که منعکس‌کننده سرعت قوی کاشت در طول چرخه مداوم فصل خشک است. در نتیجه، تولید جهانی برنج در سال‌های 2023-2022 اکنون به 0 /516 میلیون تن می‌رسد که 6 /1 درصد نسبت به بالاترین رکورد 2022-2021 کاهش یافته است، اما همچنان برداشت بالاتر از میانگین است.

پیش‌بینی استفاده از غلات در جهان در سال 2023-2022 به 2779 میلیون تن می‌رسد که نسبت به آخرین گزارش 0 /1 میلیون تن کاهش یافته است و همچنان به کاهش 7 /0درصدی نسبت به سطح 2022-2021 اشاره دارد. پیش‌بینی کمتر مصرف خوراک ذرت، به‌ویژه در اتحادیه اروپا و همچنین تعدیل‌های جزئی انجام‌شده برای چندین کشور واردکننده به دلیل واردات کمتر مورد انتظار، عامل اصلی بازنگری 5 /1 میلیون‌تنی نزولی این ماه برای استفاده جهانی از دانه‌های درشت است. پیش‌بینی می‌شود که مصرف جهانی غلات دانه‌درشت در سال‌های 2023-2022 با 1479 میلیون تن، 6 /1 درصد کمتر از سطح 2022-2021 کاهش یابد. مصرف جهانی گندم به 780 میلیون تن تخمین زده شده که در این ماه کسری افزایش یافته است. این موضوع نشان می‌دهد مصرف گندم در چین روندی صعودی خواهد داشت؛ سطحی که اکنون 9 /0 درصد بالاتر از سطح 2022-2021 است. پیش‌بینی فائو برای استفاده جهانی از برنج در سال‌های 2023-2022 از ماه مارس تغییر چندانی نکرده است و به مصرف جهانی برنج به 9 /519 میلیون تن اشاره می‌کند که تنها 3 /0 درصد کمتر از اوج سال 2022-2021 است.

پیش‌بینی فائو برای ذخایر جهانی غلات تا پایان سال 2023 با 8 /5 میلیون تن افزایش به 850 میلیون تن رسیده است. بر اساس آخرین پیش‌بینی‌ها، نسبت ذخایر جهانی غلات به مصرف در سال 2023-2022 به 7 /29 درصد خواهد رسید، اگرچه نسبت به 7 /30 درصد در سال 2022-2021 اندکی کاهش یافته است. با وجود تجدید نظر 2 /2 میلیون‌تنی در این ماه، ذخایر جهانی غلات دانه‌درشت همچنان به سمت کاهش 3 /4درصدی نسبت به سطح اوج خود پیش می‌روند. تعدیل مثبت در این ماه منعکس‌کننده این است که ذخایر ذرت در کشورهای عمده صادرکننده ذرت افزایش خواهد یافت و تولید در اوکراین هم بیشتر خواهد شد. پیش‌بینی ذخایر جهانی گندم نیز در این ماه به میزان 9 /3 میلیون تن افزایش یافت.

در مورد ذخایر گندم نیز وضعیت همانند غلات درشت است. پیش‌بینی می‌شود ذخایر استرالیا، اتحادیه اروپا و روسیه همگی روندی صعودی داشته باشد. از سوی دیگر پیش‌بینی می‌شود که ذخایر جهانی برنج در پایان فصل بازاریابی 2023-2022 به 1 /194 میلیون تن برسد که 4 /2 میلیون تن کمتر از بالاترین رکورد سال 2022-2021 است. این سطح برای پوشش 4 /4 ماه مصرف جهانی آتی کافی است.

نقش روسیه در بازار گندم

معرفی کف قیمتی غیررسمی برای گندم موجب شده تا بازار گندم روسیه به ورطه نابودی کشیده شود. از انتهای مارس 2023 قیمت فوب گندم روسیه به 275 دلار برای هر تن رسیده است. با این حال معامله‌گران بزرگ غلات روسیه می‌گویند اصلاً معامله جدی در بازار صورت نمی‌گیرد. با این حال مقامات روسی می‌گویند به دنبال اقداماتی برای حمایت از کشاورزان محلی هستند. منابع دیگر هم می‌گویند دولت مجوز معاملاتی هر فردی را که هر تن گندم را زیر 275 دلار به فروش برساند لغو خواهد کرد. علنی‌ترین شواهد مداخله دولت روسیه در بازار در 6 آوریل بود. در آن روز، GASC مصر، بزرگ‌ترین خریدار جهان، مناقصه‌ای را برگزار کرد که در آن هیات غله دولتی 560 هزار تن را در 12 محموله جداگانه خریداری کرد که همه آنها از روسیه و 275 دلار در هر تن فوب قیمت‌گذاری شده بودند. GASC بر اساس CIF اسکندریه خرید می‌کند و مناقصه جداگانه‌ای برای حمل‌ونقل برگزار می‌کند. بزرگ‌ترین صادرکنندگان غلات روسیه، گرین‌فلاور و استون، اکنون هر دو تجارت حمل‌ونقل قابل توجهی دارند. گرین‌فلاور بیشتر حمل‌ونقل روسیه-مصر را در مناقصه GASC با هزینه 18 دلار در هر تن تامین کرد.

برای بازار جهانی گندم، تجار در حال ارزیابی توانایی و اشتهای روسیه برای کنترل قیمت‌ها هستند. روسیه حدود یک‌پنجم از 206 میلیون تن گندم را فراهم خواهد کرد که وزارت کشاورزی ایالات متحده تخمین زده است که در سال بازاریابی 2023-2022 (جولای تا ژوئن) بین کشورها مبادله خواهد شد.

در میان‌مدت کنترل قیمت‌ها برای روسیه بسیار دشوار خواهد بود، آنها نیاز به ارز خارجی دارند و همچنین ذخیره بلندمدت غلات در انبارها کیفیت آنها را کاهش می‌دهد. مداخله دولت روسیه در بازار غلات در سال‌های اخیر به شدت افزایش پیدا کرده و در این میان بنگاه دولتی VTB به عنوان بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار این حوزه نقش مهمی ایفا کرده است. امسال شرکت‌های ویترا، کارگیل و ال‌دی‌سی همگی اعلام کردند دیگر از روسیه گندم تهیه نمی‌کنند و این موضوع فرصت و دارایی‌های جدیدی را برای شرکت‌های داخلی فراهم آورده است.

در سال‌های اخیر، صادرات دولت سهمیه‌بندی شده و همین موضوع موجب شده تعداد صادرکنندگان گندم از اواسط فوریه تا ژوئن محدود شود. در اوایل سال 2021، روسیه بر صادرات گندم این کشور تعرفه وضع کرد تا از این موضوع اطمینان حاصل کند که مصرف‌کنندگان داخلی می‌توانند گندم را با تخفیف چشمگیر خریداری کنند.