بخش کمتر شناختهشده بازار سهام
صندوق‌های سرمایه‌گذاری چگونه تصمیم‌گیری می‌کنند؟
بازار سرمایه را می‌توان یکی از بخش‌های پرماجرا اما کمتر شناختهشده اقتصاد کشور دانست. این بازار در حالی طی یک سال اخیر حواشی بسیاری داشته و گلایه‌های بسیاری را به خاطر زیان هنگفت مردم عادی برانگیخته که فعالان حرفه‌ای‌تر این بازار نه‌تنها ریسک خود را در آن به خوبی کنترل می‌کنند بلکه می‌توانند با انجام فعالیت بهینه نقش مهمی نیز در تجمیع سرمایه‌های مردم و ورود این دارایی‌ها به بازارهای تورمی داشته باشند. دقیقاً به همین دلیل است که بورس نیز در حال حاضر اهمیت بسیاری برای سیاستگذار کلان دارد و نحوه تصمیم‌گیری در آن مهم است. در این گفت‌وگو با محمد اقبال‌نیا، کارشناس بازار سرمایه سعی شده زوایای مختلف عملکرد و نگاه حاکم بر صندوق‌های سرمایه‌گذاری به عنوان یکی از مامن‌های مهم جذب سرمایه‌های خرد با جذب 530 هزار میلیارد تومان، مورد توجه قرار گیرد.
♦♦♦
در مورد ماهیت و انواع صندوق‌ها توضیح دهید و اینکه اساساً چگونه این صندوق‌ها فعالیت می‌کنند؟
صندوق سرمایه‌گذاری مجموعه‌ای از سهام، اوراق مشارکت و سایر اوراق بهادار است که این امکان را برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کند که به جای خرید مستقیم سهام یا اوراق مشارکت خاص، سرمایه موردنظر خود را در سبدی از دارایی‌های متنوع سرمایه‌گذاری کنند و نسبت به آورده اولیه خود در سود یا زیان صندوق سهیم شوند. از مزایای سرمایه‌گذاری در صندوق‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: مدیریت حرفه‌ای دارایی‌ها با مبالغ کم می‌توان در منافع بخشی از یک سرمایه‌گذاری بزرگ سهیم بود. نقد شوندگی زیاد متنوع‌سازی سبد سهام و به حداقل رساندن ریسک نظارت مستمر و شفافیت اطلاعات. همچنین انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری بر اساس ترکیب دارایی‌ها به صورت زیر است: 1- صندوق سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت (Fixed income): در این نوع صندوق‌ها، دارایی‌ها بر اساس حدنصابی که در امیدنامه صندوق مشخص می‌شود؛ که حداقل 70 تا 90 درصد در اوراق مشارکت، سپرده‌های بانکی، گواهی سپرده بانکی و سایر اوراق بهادار با درآمد ثابت است؛ سرمایه‌گذاری می‌شود. این نوع صندوق‌ها با توجه به ترکیب دارایی خود بازدهی معقول و مناسبی را برای سرمایه‌گذاران خود فراهم می‌آورند و افرادی که در این صندوق‌ها اقدام به خرید واحد می‌کنند؛ کم‌ریسک هستند و انتظار بازدهی بالایی ندارند و فقط انتظار بازدهی مثبت دارند. مدیران سرمایه‌گذاری این صندوق‌ها منابع مالی حاصل را صرف خرید اوراق بهادار کم‌ریسک مانند اسناد خزانه، اوراق مشارکت و اوراق اجاره می‌کنند تا بتوانند سود قابل قبول و باثباتی برای سرمایه‌گذاران این صندوق‌ها به دست آورند. معمولاً این نوع صندوق‌ها دارای ضامن نقدشوندگی هستند که وظیفه آن تامین نقدینگی در زمان ابطال واحدهای سرمایه‌گذاری و پرداخت سود دوره‌ای به سرمایه‌گذاران است. صندوق‌های سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت می‌توانند به صورت ماهانه سود حاصل را بین سرمایه‌گذاران خود تقسیم کنند یا اینکه سودی تقسیم نمی‌کنند و در عوض، ارزش واحدهای صندوق زیاد می‌شود که در صورت فروش، سود حاصل‌شده نصیب سرمایه‌گذار می‌شود. نحوه پرداخت سود در هر صندوق بر اساس اطلاعات مندرج در امیدنامه آن مشخص می‌شود. 2- صندوق سرمایه‌گذاری در سهام (Equity Fund): این نوع صندوق‌ها باید حداقل 70 درصد از دارایی خود را در سهام سرمایه‌گذاری کنند. بنابراین مناسب افرادی است که دارای قدرت ریسک‌پذیری بالاتری هستند و دید بلندمدت نسبت به سرمایه‌گذاری خود دارند. معمولاً این نوع صندوق‌ها همگرا با بازار سهام و شاخص بورس عمل می‌کنند. همان‌طور که اشاره شد صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام، حداقل ۷۰ درصد منابع مالی خود را در سهام شرکت‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند؛ بنابراین ریسک سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها در مقایسه با صندوق‌های با درآمد ثابت بیشتر و همچنین احتمال کسب بازدهی بالاتر در این نوع صندوق‌ها بیشتر است. صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام در استراتژی سرمایه‌گذاری خود با یکدیگر متفاوت هستند و ممکن است محافظه‌کارانه، میانه‌رو یا تهاجمی عمل کنند که بنا بر تصمیم مدیران سرمایه‌گذاری استراتژی معاملاتی خود را مشخص می‌کنند. با گذشت زمان هرچه عملکرد صندوق موفق‌تر باشد و سودآوری بیشتری نصیب سرمایه‌گذاران خود کند، ارزش واحدهای آن صندوق هم افزایش پیدا می‌کند. 3- صندوق سرمایه‌گذاری مختلط: همان‌طور که پیش‌تر توضیح داده شد برخی صندوق‌ها در اوراق با درآمد ثابت و برخی در سهام سرمایه‌گذاری می‌کنند. اما دارایی‌های صندوق مختلط در ترکیبی از اوراق با درآمد ثابت و سهام طبق چارچوب مشخص‌شده در امیدنامه آنها سرمایه‌گذاری می‌شود. نسبت سهام و اوراق با درآمد ثابت در صندوق مختلط در طول زمان تغییر می‌کند، اما این نسبت حداقل ۴۰ درصد و حداکثر ۶۰ درصد سهام است و مابقی شامل اوراق با درآمد ثابت است. صندوق‌های مختلط این امکان را برای سرمایه‌گذاران به وجود می‌آورند تا با سرمایه‌گذاری در آنها بتوانند از مزیت تنوع‌بخشی بهره‌مند شوند؛ اما به طور کلی این نوع صندوق‌ها رویکرد محافظه‌کارانه‌تری در قیاس با صندوق‌های سهام دارند؛ زیرا همواره حدود نیمی از منابع خود را در اوراق با درآمد ثابت با ریسک پایین سرمایه‌گذاری می‌کنند. صندوق‌های مختلط را می‌توان ابزاری بین صندوق درآمد ثابت و صندوق سهام در نظر گرفت که ریسکی بیشتر از صندوق درآمد ثابت و کمتر از صندوق سهامی دارد. بر این اساس، سرمایه‌گذاران می‌توانند این انتظار را داشته باشند که با سرمایه‌گذاری در صندوق‌های مختلط، در بلندمدت بازدهی بالاتر از صندوق درآمد ثابت و کمتر از صندوق سهامی به‌دست آورند. ریسک صندوق‌های مختلط نسبت به صندوق‌های سهامی کمتر است. از آنجا که این صندوق‌ها به صورت همزمان شامل اوراق با درآمد ثابت و سهام هستند؛ در هنگام رشد
بازار، سرمایه‌گذاران این صندوق‌ها معمولاً بازدهی کمتر نسبت به صندوق‌های سهامی کسب می‌کنند و در صورت افت بازار، زیانی کمتر نسبت به سرمایه‌گذاران صندوق‌های سهامی متحمل می‌شوند. البته این صندوق‌ها در مقایسه با صندوق‌های با درآمد ثابت، این پتانسیل را دارند که با تحمل میزان معقولی از ریسک، بازدهی بالاتری را نصیب سرمایه‌گذاران خود کنند. 4- صندوق سرمایه‌گذاری اختصاصی بازارگردانی: صندوق‌های بازارگردانی با هدف محافظت از سهام و سایر اوراق بهادار در برابر نوسان‌های شدید بازار ایجاد می‌شوند و به حفظ تعادل بازار کمک می‌کنند. فعالیت این صندوق‌ها موجب افزایش قابلیت نقدشوندگی و جلوگیری از دستکاری قیمت سهام می‌شود. یک صندوق بازارگردانی ممکن است بازارگردانی یک یا چند سهم یا ورقه بهادار مختلف را برعهده داشته باشد. صندوق بازارگردانی موظف است همواره بر اساس تعهداتی که قبول کرده است حجم مشخصی از سفارش‌های خریدوفروش را بر روی اوراق بهاداری که بازارگردانی آنها را قبول کرده است، وارد سامانه معاملات کند تا اطمینان معقولی از قابلیت نقدشوندگی و سهولت معاملات آن ورقه بهادار ایجاد کند. 5- صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه (Venture Capital Fund): نوعی صندوق سرمایه‌گذاری است که منابع مالی جمع‌آوری‌شده را در کسب‌وکارهای کوچک و متوسط که پتانسیل رشد بالایی دارند (مانند استارت‌آپ‌ها) سرمایه‌گذاری می‌کند. این سرمایه‌گذاری‌ها عموماً به عنوان فرصت‌های بسیار پرریسک با بازده بالا تعریف می‌شوند. صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه نوعی تامین مالی است که به کارآفرینان یا سایر شرکت‌های کوچک این امکان را می‌دهد که در صورت نیاز به سرمایه، تامین مالی خود را از این محل انجام دهند. 6- صندوق سرمایه‌گذاری خصوصی (Private Equity Fund): این صندوق‌ها در شرکت‌های بخش خصوصی که بر روی تابلوی بورس پذیرفته نشده است؛ سرمایه‌گذاری می‌کنند. این صندوق‌ها معمولاً در شرکت‌هایی که دچار بحران شده‌اند، سرمایه‌گذاری می‌کنند و تلاش دارند با تغییر مدیریت و فرآیندهای آن شرکت‌ها اقدام به تجدید ساختار آنها کنند. صندوق‌های سرمایه‌گذاری خصوصی در نهایت، پس از رشد و ارتقای شرکت‌هایی که تصاحب کرده‌اند، آنها را با بازدهی معقول واگذار می‌کنند. تفاوت این صندوق‌ها با صندوق‌های جسورانه آن است که برخلاف صندوق جسورانه که کار خود را با سرمایه‌گذاری در یک ایده یا سرمایه‌گذاری در یک کسب‌وکار تازه‌تاسیس شروع می‌کند؛ صندوق سرمایه‌گذاری خصوصی معمولاً سرمایه خود را وارد شرکت‌هایی می‌کند که تاحدودی به بلوغ رسیده‌اند و دچار ضعف در کارایی و بهره‌وری هستند. این دیدگاه وجود دارد که می‌توان با تجدید ساختار این شرکت‌ها و اصلاح فرآیندها، آنها را متحول کرد و به ارزش و جایگاهی مناسب رساند. براین اساس، ریسک سرمایه‌گذاری در صندوق‌های سرمایه‌گذاری خصوصی در قیاس با صندوق‌های جسورانه کمتر است؛ زیرا احتمال شکست در آنها تا اندازه زیادی کاهش می‌یابد. در مورد این صندوق‌ها هم مشابه صندوق‌های جسورانه، کف رقم ورود برای افراد حقیقی 100 میلیون تومان است. 7- صندوق سرمایه‌گذاری زمین و ساختمان: هدف از تشکیل این نوع صندوق‌ها سرمایه‌گذاری در زمین و املاک است. این صندوق‌ها، سرمایه‌های جمع‌آوری‌شده را در پروژه‌های ساختمانی که از قبل مشخص شده است، سرمایه‌گذاری می‌کنند و سود حاصل از پروژه را بین سرمایه‌گذاران خود تقسیم می‌کنند. 8- صندوق سرمایه‌گذاری پروژه: یک نوع از صندوق‌های تامین مالی است که از اهداف آن تامین مالی یک پروژه مشخص است. صندوق‌های پروژه وجوه سرمایه‌گذاران را جمع‌آوری کرده و به ساخت و بهره‌برداری پروژه‌های موردنظر اختصاص می‌دهند.
9- صندوق سرمایه‌گذاری کالایی: این نوع صندوق‌ها یکی از ابزارهای مالی نوین هستند که به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر خود، اوراق این نوع صندوق‌ها را خریداری کنند. این صندوق‌ها وجوه گردآوری‌شده خود را به سرمایه‌گذاری در کالایی خاص اختصاص می‌دهند. در حال حاضر صندوق‌های کالایی در ایران با دارایی پایه طلا و کالای کشاورزی ارائه شده است. 10- صندوق سرمایه‌گذاری شاخصی (Index Fund): این نوع صندوق‌ها منابع مالی خود را منطبق بر الگوی از پیش تعیین‌شده بر روی یکی از شاخص‌های موجود در بازار سهام (معمولاً شاخص کل) سرمایه‌گذاری می‌کنند. یکی از نقاط قوت اصلی آنها هزینه‌های کمی است که نسبت به صندوق‌های سرمایه‌گذاری سهام دریافت می‌کنند. در مورد صندوق‌های شاخصی، هدف این نیست که از شاخص مورد نظر بهتر عمل کنند؛ بلکه صرفاً مطابقت با عملکرد شاخص مورد نظر مطلوب است. به عنوان مثال، اگر یک سهم خاص یک درصد از شاخص را تشکیل دهد، مدیریت صندوق شاخصی به منظور تقلید از شاخص، یک درصد دارایی‌های صندوق را به خرید آن سهام اختصاص می‌دهد.
در اقتصاد ایران نقش این صندوق‌ها به طور بالفعل و بالقوه چگونه است و آیا بازار سرمایه توان این را دارد که سهم آنها را از بازار مربوطه افزایش دهد؟ با توجه به اینکه در بسیاری از کشورهای پیشرفته بخش عمده‌ای از سرمایه‌گذاری‌های خرد از طریق ابزارهای غیرمستقیم به بازارهای مالی جذب می‌شود، چگونه می‌توان صندوق‌های سرمایه‌گذاری را در ایران جذاب‌تر کرد؟
صندوق سرمایه‌گذاری در ماده ۱ بند ۲۰ قانون بازار بورس و اوراق بهادار به این صورت تعریف شده است: نهاد مالی که فعالیت اصلی آن سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار است که مالکان آن نسبت به سرمایه‌گذاری خود در سود و زیان صندوق شریک هستند. نحوه فعالیت صندوق سرمایه‌گذاری به این شکل است که سرمایه تعداد زیادی از افرادی را که مایل هستند جمع‌آوری می‌کند و در سبدی از اوراق بهادار سرمایه‌گذاری می‌کند.صندوق‌های سرمایه‌گذاری در ایران از سال 1386 به بازار سرمایه معرفی شدند و به مکان مناسبی برای افرادی که قصد سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه داشتند، تبدیل شدند. در حال حاضر بیش از 10 میلیون نفر در صندوق‌های سرمایه‌گذاری حضور دارند و حجم سرمایه‌گذاری انجام شده در انواع صندوق‌ها بالغ بر 530 هزار میلیارد تومان است که از این رقم 370 هزار میلیارد تومان آن به صندوق‌های درآمد ثابت، حدود 60 هزار میلیارد تومان به صندوق‌های سهامی و 90 هزار میلیارد تومان به صندوق‌های بازارگردانی اختصاص دارد. حجم مبالغ جذب‌شده در سایر انواع صندوق‌ها، به جهت قدمت کمتر آنها، هنوز ناچیز است. هرچند در سال‌های اخیر حجم منابع تحت مدیریت صندوق‌ها رشد داشته است؛ اما هنوز ما در قیاس با کشورهای توسعه‌یافته در ابتدای راه هستیم. میزان آشنایی و اعتماد مردم به مقوله سرمایه‌گذاری غیرمستقیم و صندوق‌ها هنوز اندک است. باید با فرهنگ‌سازی و ایجاد بسترهای مناسب آنها را به این حوزه وارد کنیم تا بتوانند به شکل مناسبی از مزایای بازار سرمایه بهره‌مند شوند. در حال حاضر بخش عمده پس‌اندازهای مردم در دارایی‌های سنتی نظیر سپرده بانکی، ملک و طلاست. این در حالی است که بازدهی بازار سهام در دوره‌های زمانی بلندمدت همواره با اختلاف از سایر بازارها بیشتر بوده است. متاسفانه مردم عادی، به صورت معمول در زمان اوج بازار در جریان شرایط مطلوب بازار قرار می‌گیرند و به شکل مستقیم و بدون تجربه و مهارت کافی وارد بازار می‌شوند که در اکثر موارد زیان می‌کنند و با تجربه‌ای نامطلوب از بازار خارج می‌شوند. این در حالی است که اگر روش غیرمستقیم و صندوق‌های سرمایه‌گذاری را انتخاب کنند و بخش معقولی از پس‌اندازهای خود را با نگاه بلندمدت به بازار سرمایه اختصاص دهند؛ حتماً سود بسیار خوبی عاید آنها خواهد شد. این بحث فقط به سهام خلاصه نمی‌شود؛ ما در سایر حوزه‌ها نظیر طلا نیز در بازار سرمایه ابزارهای مناسبی داریم که می‌تواند جایگزین خرید فیزیکی سکه طلا شود و ضمن کسب بازدهی مناسب، دردسرهای نگهداری سکه طلا، بررسی صحت آن و گرفتاری‌های مالیاتی را هم ندارد. صندوق‌های درآمد ثابت نیز جایگزین مناسبی برای سپرده‌های بانکی هستند اما به سبب آشنایی کم مردم با این ابزارها، هنوز به جایگاه شایسته خود نرسیده‌اند.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری چگونه تصمیم‌گیری می‌کنند و اساساً آیا لازم است که سرمایه‌گذاران در مورد نحوه عملکرد آنها قبل از سرمایه‌گذاری تحقیق کنند؟
فعالیت کلی صندوق‌ها در چارچوب اساسنامه و امیدنامه آنها که به تایید ارکان نظارتی رسیده است، صورت می‌پذیرد. تصمیمات صندوق‌ها در مورد ترکیب و نحوه خریدوفروش دارایی‌ها از سوی مدیران سرمایه‌گذاری صندوق اتخاذ می‌شود. دانش و مهارت این مدیران نقش مهمی در موفقیت و عملکرد مطلوب صندوق دارد. برخی صندوق‌ها در دوره‌های خاصی، سود خوبی عاید سرمایه‌گذاران خود کرده‌اند؛ لیکن با تحمیل ریسک بالا، در شرایط تلاطم بازار بخش قابل‌توجهی از سودهای قبلی را از دست داده‌اند و به منافع سرمایه‌گذاران خود آسیب رسانده‌اند. آنچه لازم است سرمایه‌گذاران در گزینش صندوق‌ها به آن توجه کنند، این است که صندوق ضمن کسب بازدهی مناسب، ثبات عملکرد داشته باشد. به عبارت دیگر، آنچه اهمیت دارد این است که بازدهی صندوق با تحمیل چه میزان ریسک حاصل شده است. در این رابطه سرمایه‌گذاران می‌توانند به تارنمای مقایسه عملکرد صندوق‌ها به آدرس: https: / /fund.fipiran.ir مراجعه کنند و ضمن اطلاع از بازدهی صندوق‌ها در دوره‌های زمانی مختلف، از کیفیت عملکرد صندوق بر اساس رتبه‌بندی انجام‌شده برحسب تعداد ستاره تعلق‌گرفته به صندوق آگاه شوند. صندوق‌هایی که در هر سه دوره زمانی یک‌ساله، سه‌ساله و پنج‌ساله موفق به کسب نشان پنج‌ستاره شده باشند، صندوق‌هایی هستند که ثبات عملکرد دارند و ضمن کسب بازدهی مناسب در قیاس با رقبا، ریسک معقولی نیز دارند.
با توجه به اینکه در سال‌های اخیر به‌خصوص سال ۹۹ نقش صندوق‌ها در بازار سرمایه افزایش یافته و در حال حاضر سرمایه هنگفتی را مدیریت می‌کنند، رفتار آنها چه تاثیری بر سیاستگذاری کلان اقتصادی کشور دارد؟
صندوق‌ها بستر مناسبی برای جذب سرمایه‌های خرد و سرگردان جامعه هستند که می‌توانند این منابع را به چرخه تولید و فعالیت‌های مولد اقتصادی هدایت کنند. در حال حاضر، معمای اقتصاد ایران این است؛ در شرایطی که هر سال رشد بالای نقدینگی داریم، بنگاه‌های اقتصادی با کمبود نقدینگی جهت تامین سرمایه در گردش مورد نیاز خرید مواد اولیه یا منابع مورد نیاز برای خرید تجهیزات و ماشین‌آلات طرح‌های توسعه مواجه هستند. دلیل این موضوع آن است که تخصیص منابع در اقتصاد به درستی صورت نمی‌گیرد. یعنی نقدینگی مازاد خانوارها به جای اینکه به سمت تولید و فعالیت‌های مولد برود، ترجیح می‌دهد در فعالیت‌های سوداگرانه و سفته‌بازی باشد. زیرا این بخش‌ها ضمن فرار مالیاتی از بازدهی بالایی نیز برخوردار است. در حال حاضر، با تغییرات قوانین مالیاتی و اعمال مالیات بر روی سود سرمایه‌ای، این پتانسیل وجود دارد که بتوان این وجوه را به سمت بازار سرمایه که ظرفیت‌ها و معافیت‌های مالیاتی بالایی دارد، هدایت کرد. این موضوع می‌تواند بخش زیادی از نابسامانی‌های اقتصاد کلان را برطرف کند. دستاورد این کار افزایش تولید، افزایش اشتغال، کنترل تورم، کاهش نرخ سود بانکی و در نهایت افزایش رشد اقتصادی و رفاه عموم مردم جامعه است.
