چرتکه و بلاک‌چین
سیدمحمد علوی از چالش‌های موجود بر سر راه استقرار تکنولوژی در سیستم حسابداری کشور می‌گوید
استفاده از فناوری‌های نوین نتایج بسیاری در حسابرسی خواهد داشت. افزایش دقت، افزایش سرعت در پردازش داده‌ها، کاهش زمان صدور گزارش‌های حسابرسی، رفع برخی از فسادهای اداری، کاهش هزینه‌های موسسه حسابرسی و... از مهم‌ترین این نتایج محسوب می‌شود. ساختارهای موجود در کشور ما به گونه‌ای بوده که امکان ارتباط و بهره‌مندی موثری از دنیای حرفه‌ای حسابداری فراهم نبوده و به دلیل ضعف در ارتباطات بین‌المللی و عدم تعامل با موسسات حسابرسی بزرگ دنیا بسیاری از این تکنولوژی‌ها وارد کشور نشده و نحوه استفاده از آن هم به صورت عملی در محیط کشور ما تجربه نشده و آموزش داده نشده است. دبیرکل جامعه حسابداران رسمی ایران بر این باور است که با وجود اقدامات انجام‌شده از سوی «جامعه»، بستر اجرای فناوری‌های نوینی چون هوش مصنوعی و بلاک‌چین در کشور ما هنوز فراهم نشده است.
♦♦♦
حسابرسی با استفاده از فناوری‌های نوین، در کشورهای توسعه‌یافته چگونه است و چه جایگاهی دارد؟
در کشورهای توسعه‌یافته استفاده از فناوری‌های نوین در حسابرسی از جمله بلاک‌چین و هوش مصنوعی و... اهمیت بالایی دارد و به صورت همه‌گیر در حوزه‌های مالی و حسابداری مورد استفاده قرار می‌گیرد، در همین زمینه موسسات حسابرسی بزرگ (معروف به BIG 4) در راستای استفاده از این فناوری‌های نوین گام‌های اساسی برداشته‌اند، از جمله می‌توان به موارد زیر که در این خصوص در سطح بین‌المللی اتفاق افتاده و افشا شده اشاره کرد:
مطابق با اطلاعیه مندرج در تارنمای موسسه حسابرسی ارنست اند یانگ، فناوری بلاک‌چین به‌طور رسمی در دستور کار این موسسه قرار گرفته است. این موسسه حسابرسی در سال‌های گذشته با راه‌اندازی یک شرکت نوپا چالشی را برای کشف راه‌حل‌های مبتنی بر بلاک‌چین برای دو صنعت «شناسایی برخط هویت» و «داد و ستد انرژی» ایجاد کرده است. موسسه مذکور در آوریل 2017 برنامه کاربردی بلاک‌چین خودش را راه‌اندازی کرد. این برنامه در واقع مجموعه‌ای از راهکارها و خدمات VH برای تسهیل استفاده تجاری از فناوری بلاک‌چین در سراسر شرکت‌ها ایجاد می‌کند.
موسسه حسابرسی PWC با صدور اطلاعیه‌ای در نوامبر 2017 اعلام کرد که با استفاده از فناوری بلاک‌چین به بررسی تقلبات زنجیره تامین صنایع غذایی «علی‌بابا» می‌پردازد و اعتماد را دوباره به صنعت مواد غذایی بازمی‌گرداند. موسسه حسابرسی مذکور اخیراً اعلام کرده است که فناوری بلاک‌چین از اتاق فکر و پژوهش محض خارج می‌شود و این نشان می‌دهد که بیش از سه‌چهارم شرکت‌های خدمات مالی بین‌المللی برنامه‌ای تا سال 2020 برای ساخت نرم‌افزارهایی با کاربردهای نوآورانه فناوری برای ارائه خدمات مالی دارند.
موسسه حسابرسی KPMG دفتر کل رمزنگاری‌شده خود را در سپتامبر 2016 راه‌اندازی کرد. دفتر کل مذکور مجموعه‌ای از خدمات طراحی‌شده برای کمک به شرکت‌های خدمات مالی در زمینه به‌کارگیری توان فناوری بلاک‌چین است. این موسسه حسابرسی به همراه شرکت مایکروسافت در اوایل سال 2017 و بر پایه همکاری راهبردی‌شان، بلاک‌چین مشترکی را برای موارد استفاده از فرآیندهای کسب‌وکار، طراحی و راه‌اندازی کردند.
با توجه به افزایش نوع و حجم مبادلات مالی و به موازات آن، شیوه‌های جدید تقلب، آیا حسابرسی سنتی جوابگو خواهد بود؟
از زمــان پیدایش حسابرســی تا به امروز، اهداف و شیوه اجرای حسابرسی نسبت به کشف تقلب تغییرات زیادی کرده است، از بررسی تک‌به‌تک اسناد حسابداری تا فرآیند نمونه‌گیری و حسابرسی مبتنی بر ریسک و حسابرسی مبتنی بر IT و پایش اطلاعات و... روش‌های حسابرسی سنتی پرزحمت و زمان‌بر هستند و به دلیل دخالت زیاد نیروی انسانی و عدم امکان بررسی تمام مدارک و خطای نمونه‌گیری عمدتاً با خطای انسانی هم همراه می‌شوند، از طرف دیگر این محدودیت‌ها، دفعات انجام حسابرسی را هم محدود می‌کند و امکان بررسی مستمر وضعیت مالی و جلوگیری از انجام تقلب فراهم نمی‌شود، این محدودیت در اجرا و زمان را می‌توان از طریق استفاده از فناوری‌های نوین و خودکارسازی فرآیند حسابرسی و استفاده از فناوری‌هایی مثل بلاک‌چین و... کاهش داد. تکیه بر فناوری در سراسر فرآیند حسابرسی می‌تواند موجب بهبود فرآیند کشف تقلب توسط حسابرسان شود. همان‌گونه که اشاره شد با توجه به این موضوع و گسترش فناوری‌های جدید دیگر حسابرسی سنتی چندان پاسخگو نخواهد بود. به عنوان مثال در خصوص فناوری بلاک‌چین و ارزهای رمزنگاری‌شده می‌شود با استفاده از نرم‌افزارهای مخصوص و ردیابی بلوک‌های مختلف با دقت بالا و در حجم بالا معاملات را بررسی و صحت آن را ارزیابی کرد.
استفاده از فناوری‌های نوین در حسابرسی چه نتایجی به دنبال خواهد داشت؟
استفاده از فناوری‌های نوین نتایج بسیاری در تسهیل و تسریع فرآیند حسابرسی خواهد داشت، اهم ویژگی‌های سیستم‌های نوین مرتبط با فعالیت‌های حسابرسی، شامل موارد زیر است: افزایش دقت، افزایش سرعت در پردازش داده‌ها و کاهش زمان صدور گزارش‌های حسابرسی. علاوه بر این ویژگی‌ها، مواردی نظیر رفع برخی از فسادهای اداری به دلیل مکانیزه شدن فعالیت‌ها، ایجاد امکان کار تمام‌وقت به دلیل استفاده گسترده‌تر از نرم‌افزارهای مختلف که همزمان اقدام به پردازش موازی و چندباره اطلاعات می‌کنند و کاهش هزینه‌های موسسه حسابرسی نیز از خصوصیات بارز فناوری‌های نوین هستند.
کاربرد هوش مصنوعی در حسابرسی چگونه است؟
هوش مصنوعی ترکیبی از علوم کامپیوتر، فیزیولوژی، فلسفه، ریاضیات، آمار و زبان‌شناسی است که سعی در شبیه‌سازی ویژگی‌های انسانی از طریق سیستم‌های کامپیوتری دارد. هوش مصنوعی ساخت تجهیزات و نرم‌افزارهای کاربردی است که بسیاری از رفتارهای خاص انسان مانند استدلال، یادگیری، حل مساله، شناخت و تصمیم‌گیری را تقلید می‌کند. به علت پیشرفت مداوم در زمینه فناوری کامپیوتری، اغلب موسسه‌های بزرگ حسابرسی استفاده از هوش مصنوعی را در زمینه قضاوت‌های حسابرسی به‌عنوان بخشی از پیشرفت‌های تکنولوژیک حسابرسی خود در نظر گرفته‌اند. تمهیدات فناوری اطلاعات و ارتباطات مثل تبادل الکترونیکی داده‌ها، انتقال فایل‌های الکترونیکی و پردازش تصویر به‌تدریج در حال جایگزینی روش‌های سنتی حسابرسی و در نتیجه تغییر کامل کل فرآیند حسابرسی است. با توجه به اینکه هدف اصلی حسابرسی اطمینان‌بخشی در خصوص صورت‌های مالی و بررسی انطباق آن با استانداردهای حسابداری و در نهایت قضاوت در خصوص منصفانه بودن یا نبودن صورت‌های مالی است، استفاده از فناوری هوش مصنوعی می‌تواند به این فرآیند (قضاوت) کمک قابل توجهی بکند. با توجه به تعاریف کلاسیک موجود، یک فرآیند عادی تصمیم‌گیری، لزوماً باید دربرگیرنده سه مرحله اصلی تکراری باشد. این مراحل عبارت‌اند از هوش (که شامل جمع‌آوری داده، شناسایی هدف‌ها، تشخیص مشکلات، اعتبار داده‌ها و سازماندهی مشکلات است)، طراحی ( شامل دستکاری داده، تعیین کمی هدف‌ها، تولید جایگزین‌ها و ارجاع ریسک‌ها یا ارزش‌ها به جایگزین‌ها) و انتخاب (شامل ایجاد آمار و ارقام در زمینه جایگزین‌ها، شبیه‌سازی نتیجه‌های جایگزین‌ها، تفسیر جایگزین‌ها، انتخاب بین جایگزین‌ها و تفسیر انتخاب). بنابراین هوش مصنوعی، بخش مهمی از خانواده سیستم‌های کمک به تصمیم‌گیری است که همچنان در حال توسعه و وارد شدن در فعالیت‌های فنی و مدیریتی تجارت نوین و حرفه‌هایی از قبیل حسابرسی است. هدف این سیستم‌ها، کمک‌رسانی به حسابرسان برای تصمیم‌گیری بهتر از طریق توجه به تعصب‌ها و غفلت‌های احتمالی است که معمولاً در فرآیندهای تصمیم‌گیری انجام‌شده به روش دستی اتفاق می‌افتند.
بستر لازم برای پیاده‌سازی نرم‌افزارهای نوین در سیستم حسابرسی در کشور وجود دارد؟
خیر، اولین بستر لازم برای پیاده‌سازی نرم‌افزارهای نوین حسابرسی بحث آموزش است. متاسفانه جامعه هدف ما یعنی حسابداران در دانشگاه تنها به گذراندن چند واحد نظری در خصوص کامپیوتر بسنده می‌کنند و حسابرسان نیز معمولاً دارای دانش IT بسیار پایینی هستند که با توجه به بالا بودن میانگین سنی جامعه حسابرسی این امر شدت بیشتری هم پیدا می‌کند. از این رو حتی در صورت فراهم بودن سخت‌افزارهای مناسب برای پیاده‌سازی سیستم‌های نوین نرم‌افزاری در حسابرسی ما با مشکلات عدیده اجرایی در حوزه نیروی انسانی به‌روز و توانا در استفاده از این تکنولوژی‌ها مواجه خواهیم بود. بنابراین تا دروس بین‌رشته‌ای خصوصاً در حوزه IT وارد برنامه آموزشی مستمر دانشگاه و حرفه نشود امکان پیاده‌سازی نرم‌افزارهای نوین با چالش‌های جدی مواجه خواهد بود.
جامعه حسابداران رسمی ایران در این زمینه چه اقداماتی انجام داده و چه برنامه‌هایی دارد؟
جامعه حسابداران رسمی در یک سال اخیر از طریق برگزاری کلاس‌های آموزشی حضوری و غیرحضوری در خصوص مفاهیمی از قبیل بلاک‌چین، هوش مصنوعی، فین‌تک، یادگیری ماشین و... و انتشار کتاب‌هایی با موضوعات استارت‌آپ‌ها، فین‌تک‌ها و ارزهای رمزنگاری‌شده قدم‌های نخست را برداشته است، اما توجه به این نکته ضروری است که ما در حوزه حسابداری و حسابرسی دارای عقب‌ماندگی تکنولوژیکی هستیم، حسابداری زیرمجموعه علوم انسانی طبقه‌بندی می‌شود و در تعامل دائم با رشته‌هایی چون آمار، ریاضیات و کامپیوتر و... است ولیکن به دلیل برنامه‌های آموزشی موجود در دانشکده‌های حسابداری عمدتاً حسابداران فاقد این مهارت‌های بین‌رشته‌ای هستند و همین امر موجب سخت شدن مساله آموزش نیز می‌شود، چراکه در این حوزه‌ها مفاهیم اولیه و لازم نیز توسط متقاضی آموخته نشده است. از طرف دیگر حمایت‌های مالی لازم هم از طرف دولت صورت نمی‌گیرد. در این خصوص لازم به ذکر است که طبق ماده 9 آیین‌نامه راهکارهای افزایش ضمانت اجرایی و تقویت حسابرسی مصوب 31 /06 /1387 به منظور ارتقای سطح کیفی، دقت و سرعت ارائه خدمات حسابرسی و بازرسی، می‌بایست نرم‌افزارهای تخصصی حسابرسی و زیرساخت‌های لازم سخت‌افزاری فراهم شود و اعتبار مورد نظر نیز از محل منابع عمومی دولت از سوی معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور فراهم شود، که در این خصوص حمایت‌های لازم صورت نگرفته است.
دلایل سنتی ماندن حسابرسی در ایران و موانع رشد تکنولوژیک آن چیست؟
از دو جنبه کلان و خرد می‌شود در این مورد اظهارنظر کرد. به نظر دلایل این امر در سطح خرد، عمدتاً در چهار محور است؛
1- تکلفی بودن انجام حسابرسی در کشور
2- عدم آشنایی فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و فعالان بازار حسابرسی با تکنولوژی‌های روز حرفه‌ای
3- عدم سرمایه‌گذاری مناسب در این حوزه‌ها
4- عدم احساس نیاز از جانب موسسات حسابرسی به تغییر در فرآیند حسابرسی به دلیل عدم پاسخ‌خواهی از جانب ذی‌نفعان و حاشیه امنیت بالا. اما در سطح کلان، موضوع مربوط می‌شود به ساختار سیاسی کشور، ساختار به گونه‌ای بوده که در مقاطع متعدد و به دلایل مختلف (از قبیل جنگ، تحریم و...) امکان ارتباط با و بهره‌مندی موثر از دنیای حرفه‌ای نبوده است و به دلیل ضعف در ارتباطات بین‌المللی و عدم تعامل با موسسات حسابرسی بزرگ دنیا بسیاری از این تکنولوژی‌های مورد استفاده وارد کشور نشده و نحوه استفاده از آن هم به صورت عملی در محیط کشور ما تجربه نشده و آموزش داده نشده است.
چه ضعف‌هایی در خصوص گزارشگری مالی با توجه به پیشرفت‌های موجود در دنیا داریم؟
در چند سال اخیر اقداماتی در جهت ترجمه و تدوین و به‌روزرسانی استانداردهای حسابداری در راستای هماهنگی بیشتر با استانداردهای بین‌المللی گزارشگری مالی صورت گرفته است. همایش‌های مختلفی از جانب جامعه حسابداران رسمی و سایر ارگان‌های مربوطه برگزار شده است اما جامعه مالی کشور، در عمل و در اجرای همین تغییرات محدود که بیشتر در حوزه گزارشگری و ارائه بوده و نه حتی اندازه‌گیری، با چالش‌های جدی مواجه بوده‌اند. به عنوان مثال مشاهده می‌شود در صورت‌های مالی میان‌دوره‌ای منتشرشده شرکت‌ها اغلب استانداردهای 36 و 37 که در خصوص الزامات ارائه و افشای ابزارهای مالی است تبدیل به شکل شده‌اند و در حد یک یادداشت چندسطری تکراری در شرکت‌ها افشا می‌شوند یا اجرای استاندارد 35 در خصوص مالیات انتقالی از سال 1399 که در حوزه اندازه‌گیری مالیات وارد می‌شود چالش‌های جدی دیگری از قبیل عدم هماهنگی سازمان امور مالیاتی و... دارد ضمن اینکه استانداردهای به‌روز‌شده دیگر نیز اوضاع چندان بهتری ندارند، در کنار این موارد باید اضافه شود که اصلی‌ترین وجه افتراق ما الزامات گزارشگری مالی دنیا در خصوص استفاده از ارزش‌های منصفانه در تهیه صورت‌های مالی است، چراکه در سطح بین‌الملل و از سال 2010 و با تغییر چارچوب نظری گزارشگری مالی که زیربنا و شالوده استانداردهای حسابداری و گزارشگری مالی است عملاً واحدهای تجاری از روش گزارشگری بهای تمام‌شده به سمت روش گزارشگری ارزش‌های منصفانه (در راستای ارائه مطلوب و صادقانه اطلاعات) تغییر جهت داده‌اند اما در ایران با توجه به محدود بودن بازارهای قابل اتکا و بانک‌های اطلاعاتی مرتبط و استانداردهای ارزیابی و... با چالش جدی روبه‌رو هستیم.
چگونه می‌توان از بلاک‌چین به منظور ایجاد تحول در حرفه بهره گرفت؟
بلاک‌چین یک نوع سامانه دفتر کل توزیع‌شده بسیار امن است که در یک شبکه خصوصی یا عمومی در دسترس است. به عبارتی می‌توان گفت بلاک‌چین یک پایگاه توزیع داده مبتنی بر اجتماع میلیون‌ها نقطه اشتراک است که به صورت همزمان داده‌هایی در آن ثبت و اصلاح می‌شود که می‌توان با بهره‌گیری از این پلت‌فورم باز، آزاد و در عین حال پیچیده به تبادلات مالی پرداخت. هر داده جدیدی که می‌خواهد به این شبکه وارد شود از یک سازوکار کسب اجماع نظرات مشارکت‌کنندگان در شبکه و بر اساس یک مهر زمانی استفاده می‌کند، تا به عنوان یک رویداد جدید در دفتر کل ثبت شود. هر داده به دلیل پیشگیری از تحریف یا جعل باید بر اساس یک الگوی از پیش تعیین‌شده در پایان یک زنجیره قرار گیرد؛ و علاوه بر داده‌های اصلی خود، امضای دیجیتالی بلوک قبلی خود را نیز ذخیره کند. در واقع، بلاک‌چین نام خود را از همین بلوک‌های به هم متصل و در امتداد هم گرفته است. به‌طور خلاصه، بلاک‌چین را می‌توان یک پایگاه داده دانست که بر اساس فناوری دفاتر کل توزیع‌شده مستقر شده است. این پایگاه‌های داده در لحظه در حال به‌روزرسانی هستند. همه تغییرات پایگاه داده نیز در همه دفاتر کل موجود در شبکه به‌روزرسانی می‌شود. این ویژگی‌ها موجب شده است که حتی بلاک‌چین به عنوان یک راه‌حل برای چالش افشا و گزارشگری مالی از سوی اتحادیه اروپا معرفی شود. حرفه حسابرسی بر تایید و اعتبارسنجی بنا شده که این دو ویژگی به سادگی توسط امکانات بلاک‌چین قابل اجراست به نحوی که حتی مشاهده می‌کنیم تحقیقات چهار موسسه حسابرسی بزرگ جهان نیز نشان داده است که این فناوری می‌تواند عامل تحول حرفه حسابرسی شود. افشا و گزارشگری مالی بانک‌ها، رشد بازارهای مالی و پیچیده شدن محیط کسب‌وکار، رشد ابزارهای مالی مشتقه و غیرمشتقه، ارزشگذاری منصفانه دارایی‌ها و بدهی‌های مالی و... گزارشگری مالی را به امری پیچیده تبدیل کرده است، بلاک‌چین می‌تواند اجرای این الزامات را به سادگی امکان‌پذیر کند. همان‌گونه که تحقیقات مختلف بین‌المللی نشان داده است فناوری بلاک‌چین از طریق ایجاد زنجیره عطف مناسب و ساختاردهی مطلوب به ثبت داده‌ها در بلوک‌های خود موجب خواهد شد که بتوان به نوعی یک سامانه دفترداری مشترک برای طرفین معامله ایجاد کرد. داده‌های موجود در هر بلوک به دلیل احتمال تحریف بسیار پایین و همچنین اجماع مشارکت‌کنندگان درباره درستی آن تراکنش، عملاً حکم تاییدیه تراکنش را دارد. بنابراین، حسابرسان می‌توانند با خیالی آسوده‌تر و با صرف هزینه و زمان کمتر در این موضوع به ارائه خدمات دارای ارزش افزوده بالاتر، از جمله بررسی مبادلات دارای پیچیدگی زیاد و اثربخشی کنترل‌های داخلی بپردازند.
