افق پرابهام

انتشار آمارهای اقتصادی با مشکلات و وقفه‌هایی روبه‌رو شده است. این موضوع زمانی که از چشم سیاستگذار به شرایط و موضوع نگاه می‌کنیم، منطقی به نظر می‌رسد. شواهد بسیار زیادی وجود دارد که در میانه یک جنگ اقتصادی قرار گرفته‌ایم. این موضوع را سیاستگذار بارها و به طرق مختلف بیان کرده است. همان‌طور که در یک جنگ نظامی، اطلاعات بسته به درجه اهمیت آنها در اختیار عده کمی قرار می‌گیرد، باید انتظار داشت که در جنگ اقتصادی نیز رویکرد مشابهی در پیش گرفته شود. نوع اطلاعات البته متفاوت است. در یکی بحث از موقعیت نیروها و زمان انجام عملیات است و در دیگری شاخص‌های اقتصادی نظیر حجم نقدینگی و رشد اقتصادی مورد توجه است. البته بحث در خصوص اینکه چه نوع اطلاعاتی قابل انتشار و کدام غیرقابل ‌انتشار است، مطرح است.

اگرچه شرایط توصیف‌شده برای انتشار ندادن برخی آمارها کافی به نظر می‌رسد، اما اصولاً سیاستگذار سابقه طولانی در عدم انتشار آمارها در شرایط بحرانی دارد و رویکردهای وی در این زمینه محافظه‌کارانه است. بنابراین انتظار می‌رود که منفعت اجتماعی انتشار برخی از آمارها بیشتر از هزینه انتشارشان باشد. در هر صورت، برآورد منفعت و هزینه انتشار یا عدم انتشار آمارها در شرایط فعلی دشوار و بحث‌برانگیز است. از این منظر و از آنجا که داده‌های تورم ماهانه توسط مرکز آمار گزارش شده است، نویسنده این یادداشت به این موضوع ورود می‌کند.

مباحث مدل‌سازی و پیش‌بینی در شرایط کسری اطلاعات دشوارتر است. دشواری این عملیات از آنجاست که نااطمینانی در پیش‌بینی به دلایل برون‌زا افزایش می‌یابد. اگر نخواهیم به این جنبه از پیش‌بینی ورود کنیم (یعنی پیش‌بینی نقطه‌ای گزارش کنیم و در خصوص نااطمینانی آن اظهارنظری نکنیم) ارزش نتایج مبهم است. ابهام در پیش‌بینی با نااطمینانی بالا به‌گونه دیگری مطرح است. غیر از آنکه به این موضوع اشاره دارد که متغیر مورد نظر پیش‌بینی‌ناپذیر است یا در یک شرایط بی‌ثبات به سر می‌بریم، اطلاعات ارزشمند دیگری منعکس نمی‌کند. در هر حال، به نظر نویسنده این یادداشت، این موضوع که پیش‌بینی تورم در ماه‌های آینده با نااطمینانی بالایی همراه است نمی‌تواند دلیل مناسبی برای عدم گزارش نتایج پیش‌بینی باشد. جنبه مرتبط دیگری از دشوار بودن پیش‌بینی در شرایط کسری اطلاعات به بحث‌های فنی فرآیند پیش‌بینی آماری مربوط می‌شود. این موضوع زمانی که می‌خواهیم در فرآیند پیش‌بینی به‌طور همزمان از اطلاعات متغیرهای مختلف استفاده کنیم (یعنی از مدل‌های چندمتغیره استفاده کنیم) مطرح است. در بسیاری از فرآیندهای پیش‌بینی لازم است از تقریبی از اطلاعات مفقود استفاده شود. ابهام‌ها و مشکلات چنین تقریب‌هایی می‌تواند اعتبار نتایج را زیر سوال ببرد یا حداقل آنها را بحث‌برانگیز کند. از این منظر در گزارش فعلی بر مدل‌های تک‌متغیره تمرکز کرده و با استفاده از مدل‌های ARMA به پیش‌بینی تورم می‌پردازیم. لازم به توضیح است که چنین مدل‌هایی فارغ از نظریه‌های اقتصادی و صرفاً با تکیه بر رفتار گذشته آمارها به پیش‌بینی روند آتی متغیرها می‌پردازند. چنین مدل‌هایی از نظر مفهومی نزدیکی زیادی با تقریب چندجمله‌ای در ریاضیات پایه (اینکه هر تابعی را می‌توان توسط یک چندجمله‌ای تقریب بزنیم) دارند.

شاخص کل

تورم ماهانه شاخص قیمت مصرف‌کننده در دو دهه اخیر تقریباً 4 /1 درصد است. البته این آمار نسبتاً بالا تنها مختص به این دوره زمانی خاص که با استفاده از داده‌های مرکز آمار محاسبه شده است نیست و تصویر کلی از بلندمدت اقتصاد ایران را نشان می‌دهد، به ‌طوری که تورم ۲۰ درصد سالانه یک مشاهده قابل انتظار در ایران است. مطابق انتظار، نوسانات این شاخص در سال‌های مختلف بسیار زیاد است. مثلاً در همین دوره اخیر تورم ماهانه بیش از شش درصد و تورم ماهانه منفی را تجربه کرده‌ایم. علت اصلی این‌گونه نوسان‌ها مشخص است: عدم تناسب میان مخارج و درآمدهای غیرنفتی دولت و عملکرد ضعیف سیاست‌های باثبات‌کننده درآمدهای نفتی نظیر صندوق توسعه ملی.

در دهه اخیر از ‌نظر تغییرات شاخص قیمت مصرف‌کننده دو اتفاق برون‌زا و تقریباً مشابه برای اقتصاد ایران رخ داده است؛ یکی در ابتدای دهه و یکی در دو سال اخیر. هر دو از جنس تحریم‌های تجاری خارجی هستند و هر دو نقطه‌ضعف اصلی اقتصاد، یعنی وابستگی آن به درآمدهای نفت را هدف گرفته‌اند. همان‌طور که در شکل ۱ مشاهده می‌شود، در میانه این دو دوره، دوره‌ای از تورم‌های نسبتاً ماهانه پایین را تجربه کرده‌ایم که نظیر آن را حتی در دهه ۸۰ و دوره وفور درآمدهای نفت نیز نمی‌یابیم. مشخصه متمایزکننده آن را باید در بخش خارجی اقتصاد و تغییر انتظارات تورمی کارگزاران جست‌وجو کرد، هرچند سوالات زیادی در خصوص نظارت بانکی نیز مطرح است. در شکل ۱ پیش‌بینی آماری از تورم ماه‌های تیر تا اسفند سال جاری نیز ترسیم شده است. در نگاه اول احتمالاً روند کاهشی آن مورد توجه قرار می‌گیرد. در این حال، نباید از نااطمینانی بالای پیش‌بینی‌ها و آنچه در مقدمه این متن عنوان شد نیز غافل بود. دو افزایشی که در روند کاهشی تورم مشاهده می‌شود مربوط به ماه‌های مهر و اسفند و به روندهای فصلی سری تورم مربوط می‌شوند. به ‌عبارت دیگر، آنچه تقریب مدل‌های آماری ARMA برای تورم و با استفاده از داده‌های دو دهه اخیر پیش‌بینی می‌کند، کاهش تب‌وتاب افزایش قیمت‌ها در سه فصل سال است (البته با توجه به وقفه انتشار داده‌ها در انتهای فصل تابستان قرار داریم و پیش‌بینی‌ها برای دو ماه تیر و مرداد ارائه شده است). فارغ از خطاهای آماری، این روند کاهشی تحت تاثیر شوک‌ها و اتفاق‌های جدید نظیر تغییرات انتظارات تورمی قرار می‌گیرد. همچنین این نکته را در نظر بگیرید که در بهمن که تورم در پایین‌ترین سطح خود پیش‌بینی می‌شود، همچنان تورم ماهانه تقریباً 5 /1 درصد است.

آیا می‌توان نااطمینانی پیش‌بینی را که در شکل ۱ گزارش شده است، کاهش داد؟ پاسخ مثبت است. آنچه در این پیش‌بینی‌ها غایب است، اطلاعات دیگر متغیرهای اقتصادی نظیر انواع شاخص‌های پول و نقدینگی است. با این حال، همان‌طور که در مقدمه یادداشت عنوان شد، به نظر می‌رسد سیاستگذار عمداً تمایل دارد چنین بازه‌های وسیعی از پیش‌بینی وجود داشته باشد. کاهش این نااطمینانی از یک طرف به کاراتر شدن مکانیسم قیمت‌ها در اقتصاد و بلندمدت‌تر شدن قراردادها و غیره می‌انجامد، اما در عین حال کمکی به جنگ اقتصادی مقابل وی نمی‌کند.

شاخص قیمت خوراکی‌ها

یکی از گروه‌های کالایی که داده‌های شاخص قیمت‌هایش توسط مرکز آمار گزارش می‌شود، گروه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها و دخانیات است. در طول دو دهه اخیر متوسط تورم ماهانه در این گروه 7 /1 بوده است که نسبت به تورم شاخص کل 3 /0 درصد بیشتر است. به طور کلی نوسان قیمت‌ها در این گروه بیشتر از گروه‌های دیگر است و طبیعی است اگر نااطمینانی پیش‌بینی نیز بیشتر باشد. نتایج پیش‌بینی نشان می‌دهد که فارغ از نااطمینانی بسیار بالا، روند تورم تا انتهای سال تقریباً در نرخ دو درصد ثابت است.

پوشاک و کفش

در شکل ۲ تورم ماهانه گروه پوشاک و کفش ترسیم شده است. روندی که پیش‌تر در رابطه با تورم کل توضیح داده شد، در اینجا به‌گونه‌ای مشخص‌تر وجود دارد؛ شوک‌هایی در اوایل دهه ۹۰ و همین اواخر و همچنین دوره‌ای از ثبات قیمت‌ها در میانه این دو. در پی ثبات نسبتاً بیشتر قیمت‌ها در این گروه، پیش‌بینی آن نیز از نااطمینانی نسبتاً کمتری برخوردار است. تورم در این گروه در شهریور و اسفند اثرات ماهانه مشخصی دارد، اما فارغ از آن روند کاهشی در این سری نیز مشاهده می‌شود.

 مسکن

گروه مسکن شامل اجاره و خدمات نگهداری و تعمیر واحدهای مسکونی می‌شود. فارغ از روند فصلی آن که در تابستان قیمت‌ها نسبت به دیگر فصل‌ها افزایش می‌یابد، روند نزولی تورم در این گروه نیز پیش‌بینی می‌شود.

آب، برق و سوخت

رفتار قیمت‌ها در گروه آب، برق و سوخت به دلیل کنترل‌های شدید دولتی در این گروه نسبتاً متفاوت از دیگر زیرگروه‌هاست. عجیب نیست اگر قیمت‌ها در این گروه در دوره‌های پرالتهاب اقتصادی نوسان‌های کمی تجربه کنند و برعکس در دوره‌های ثبات تعدیل‌های لازم انجام شود. به عبارت دیگر، اصولاً چولگی تورم در این گروه‌ها زیاد است، به این معنی که ما نرخ‌های تورم نسبتاً بالا را در این گروه بیشتر مشاهده می‌کنیم. پیرو این سخن، همان‌طور که در شکل ۳ نمایش داده شده است، قیمت‌ها در این گروه پیش از التهاب‌های سال ۹۱ تورم بالایی را تجربه کرده‌اند. اگر اعداد محور عمودی این نمودار را با نمودارهای قبل مقایسه کنید، بحث توضیح‌داده‌شده مشخص است. این موضوع در دوره ثبات میانه دهه ۹۰ نیز مشاهده می‌شود. در دوره التهاب‌های اخیر نیز نوسان قیمت‌ها در این گروه نسبتاً کم است. پیش‌بینی تغییرات این قیمت‌ها تا انتهای سال نیز یک روند ثابت در ارزش تقریباً دو درصد است. البته نااطمینانی پیش‌بینی بسیار زیاد است. در بحث مدل‌سازی، هیچ‌گونه اثرات فصلی در این سری تشخیص داده نمی‌شود و فرآیند تولید داده‌ها نیز با جزء میانگین متحرک ۴، تقریباً متفاوت از دیگر اجزای شاخص کل قیمت کالاها و خدمات است.

بهداشت و درمان

در خاطراتم جمله یکی از کارشناسان آماری را به یاد دارم که با مشاهده تورم بالاتر در گروه بهداشت و درمان گفت: پزشکان قشر باهوشی هستند و شرایط اقتصادی را به خوبی درک می‌کنند و از آن در افزایش قیمت خدمات خود استفاده می‌کنند. طبیعتاً جمله دقیقی نیست، هرچند در یک مطالعه غیراقتصادی ممکن است چنین ذهنیتی قابل توجه باشد. از این منظر، تورم گروه بهداشت و درمان ممکن است اهمیت خاصی داشته باشد. مطالعه سری آماری این متغیر ممکن است نکته قبل را تایید کند؛ زیرا مشاهده می‌شود که اصولاً درصد افزایش قیمت‌ها در دوره‌های پرالتهاب اقتصادی کمی بیشتر از شاخص کل است. به عبارت دیگر، قله‌های نسبتاً بالاتری در تورم این گروه مشاهده می‌شود، هرچند به طور متوسط تورم ماهانه در این گروه 2 /0 واحد درصد کمتر از تورم شاخص کل است. روند تغییرات تورم در این گروه در دهه اخیر بسیار شبیه به تغییرات شاخص کل است. پیش‌بینی روند تغییرات آن نیز همانند شاخص کل تا انتهای سال نزولی است، هرچند نوسانات چندی در ماه‌های مختلف تجربه می‌شود.

 حمل‌ونقل

تغییرات قیمت‌ها در گروه حمل‌ونقل در میان گروه‌های مختلف شباهت نسبتاً زیادی به گروه آب، برق و سوخت دارد. البته کنترل‌های دولتی در این گروه به اثرات فصلی مشخصی ختم می‌شوند، به ‌طوری ‌که تحت آنها افزایش قیمت‌ها در ماه‌های اولیه فصل تابستان رخ می‌دهد و در دیگر ماه‌ها ثبات نسبی بر تورم قیمت‌ها حاکم است. پیش‌بینی داده‌های این تورم یک روند نزولی ملایم تا انتهای سال نشان می‌دهد.

ارتباطات

ویژگی متمایزکننده گروه ارتباطات، رشد تکنولوژی است که طی آن هزینه‌های تولید کاهش می‌یابد. این موضوع باعث می‌شود که یکی از خاص‌ترین گروه‌های تورمی را در این گروه مشاهده کنیم، به‌طوری‌که طی آن متوسط تورم عدد نسبتاً پایین 5 /0 است. البته چولگی نسبتاً زیاد تورم در این گروه می‌تواند حکایت از کنترل‌های دولتی نیز داشته باشد. در هر حال،‌ تورم در ماه‌های آتی در این گروه در سطح تورم متوسط این گروه (یعنی 5 /0 درصد) و ثابت پیش‌بینی می‌شود.

 تفریح و فرهنگ

متوسط تورم ماهانه در گروه تفریح و فرهنگ 2 /1 درصد است و روند تغییرات آن بسیار شبیه به روند تغییرات تورم شاخص قیمت کل است. بنابراین پیش‌بینی‌های به‌دست‌آمده از آن نیز تقریباً مشابه است، به این معنی که روند کاهشی با نوسانات فصلی تا انتهای سال انتظار می‌رود.

  آموزش

تورم در هیچ گروهی بیشتر از گروه آموزش دارای اثرات ماهانه نیست. اصولاً قیمت‌ها در این گروه در مهرماه افزایش شدیدی می‌یابند و پس از آن در بقیه سال ثابت هستند. البته تورم در این گروه به طور متوسط کمتر از دیگر گروه‌هاست و عدد 85 /0 درصد توسط داده‌های مرکز آمار محاسبه می‌شود. برای مهرماه تورم ۱۱درصدی در این گروه پیش‌بینی می‌شود.

هتل و رستوران

از حیث روند کلی تغییرات، تورم در گروه هتل و رستوران شباهت زیادی به روند شاخص کل قیمت‌ها که پیشتر بحث شد، دارد. با این حال قیمت‌ها در این گروه در ماه‌های فصل تابستان و ماه مهر روند فصلی قابل توجهی دارند. مطابق با این موضوع، تورم نسبتاً بالایی در این دوره در این گروه پیش‌بینی می‌شود، اما در ماه‌های پایانی سال کاهش می‌یابد.