مشکل در نظر نگرفتن هزینه‌هاست
سعید منصورافشار از دلایل جدی نگرفتن استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران می‌گوید
سعید منصورافشار می‌گوید: تا زمانی که چنین دیدگاهی در کشور وجود داشته باشد که ما به دلیل ارزان بودن نفت و گاز نیازی به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر نداریم متاسفانه نمی‌توانیم شاهد رونق واقعی انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌خصوص انرژی خورشیدی باشیم.
چندی پیش وزارت آب و برق امارات متحده عربی اعلام کرد به‌زودی بزرگ‌ترین نیروگاه خورشیدی جهان را در ابوظبی افتتاح خواهد کرد. اینکه در همسایگی ما کشوری نیروگاهی با وسعت هشت کیلومتر مربع را هدف‌گذاری کرده ولی ما در توسعه انرژی‌های پاک روند چندان مطلوبی نداشته باشیم؛ پرسش‌های فراوانی را در اذهان عمومی ایجاد می‌کند که چرا ما عزمی جدی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور مشاهده نمی‌کنیم. به منظور پاسخ به این پرسش و همچنین لزوم استفاده از انرژی‌های پاک به‌خصوص انرژی خورشیدی گفت‌وگویی را با سعید منصورافشار، کارآفرین و مدرس دانشگاه و همچنین موسس اولین ساختمان اداری خورشیدی در تهران انجام دادیم. وی که در حوزه سلول‌های خورشیدی تجربه زیادی دارد اعتقاد دارد آگاهی مسوولان و جامعه در خصوص مزایای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به حد کافی نیست و همین موضوع باعث شده تا سیاست‌های عملی در جهت توسعه این فناوری‌ها صورت نگیرد.
♦♦♦
همان‌طور که مستحضرید امارات متحده عربی اعلام کرده است، که بزرگ‌ترین نیروگاه خورشیدی جهان را با 2 /3 میلیون پنل خورشیدی افتتاح خواهد کرد، چرا دنیا در حال گسترش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر است و استفاده از این انرژی‌های پاک چه لزومی دارد؟
بحث مهمی که در سه چهار دهه اخیر در جهان مطرح است، موضوع تغییرات اقلیمی است. در حال حاضر شرایط آب و هوایی جهان در حال تغییر است و نمونه بارز این تغییر گرم شدن کره زمین است که دلیل اصلی آن انتشار شدید گازهای گلخانه‌ای است. به همین دلیل بر اساس پیمان پاریس که در سال 2015 به امضای کشورهای متعددی رسید، این کشورها متعهد شدند تا انتشار کربن را کاهش دهند که ایران نیز یکی از این کشورهاست. بحثی که در این مورد صورت گرفته، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش مصرف انرژی‌های فسیلی است. همان‌طور که مستحضرید انرژی‌های تجدیدپذیر شامل انواع متنوعی نظیر انرژی خورشیدی، بادی، امواج اقیانوس‌ها و... می‌شود که در کشور ما انرژی خورشیدی به اصطلاح «دست به نقد»تر است. انرژی خورشیدی به روش‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از سلول‌های خورشیدی فتوولتاییک که نور را تبدیل به انرژی الکتریسیته می‌کند در کشور رایج‌تر است اما فناوری دیگری که تقریباً نوپاتر است استفاده از روش CPS یا آینه‌های تابنده گرمای خورشید به برج‌های خاصی است که در اسپانیا و چند کشور دیگر اجرا شده است.
با وجود اینکه ایران جزو کشورهایی با تعداد روزهای آفتابی تقریباً مناسب محسوب می‌شود، چرا در کشور استفاده از انرژی خورشیدی در تولید برق چندان جدی گرفته نمی‌شود؟
برخی از سیاستگذاران و مردم گمان می‌کنند استفاده از انرژی خورشیدی از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست. در واقع بسیاری از مسوولان تحلیلی حجره‌ای از این موضوع دارند، در صورتی که به اعتقاد من اگر جنبه‌های مختلف را در نظر بگیریم، انرژی خورشیدی انرژی گرانی نیست. در حال حاضر کشورهای مختلف دنیا و حتی کشور خودمان به دلیل درمان بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا، میلیاردها دلار هزینه می‌کنند در صورتی که اگر بخشی از این هزینه صرف گسترش انرژی‌های پاک شود، احتمالاً با کاهش شدید چنین بیماری‌هایی مواجه خواهیم شد. مساله مهمی که در کشور ما وجود دارد، مفت بودن انرژی است. در هر حال حاضر شما در هر خانه‌ای که وارد شوید مشاهده می‌کنید که لامپ‌ها بی‌جهت روشن هستند چراکه قیمت هر کیلووات‌ساعت در کشور کمتر از 100 تومان است در صورتی که اگر با دلار 15 هزارتومانی حساب کنید، هر کیلووات‌ساعت بالای 1500 تومان خواهد شد. من که مدت‌هاست در صنعت انرژی پژوهش و مطالعه کرده‌ام هنوز نمی‌توانم علل پرداخت این سوبسید سنگین دولت را درک کنم.
در واقع دولت استفاده از انرژی خورشیدی را جزو اولویت‌های خود نمی‌داند؟
در وزارت نیرو، بخشی به نام ساتبا (سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق) تاسیس شده که قرار است از توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر حمایت کند که متاسفانه بینشی که در این سازمان وجود دارد، بینش دولتی است. در واقع تحلیلگران و متخصصان زیاد در این سازمان وجود ندارند که نسبت به مسائل انرژی مخصوصاً انرژی خورشیدی درک درستی داشته باشند و بالطبع نمی‌توانند در زمینه قیمت‌گذاری به درستی عمل کنند. به عنوان مثال ما در تولیدی خودمان از 10 سال پیش شروع به تولید برق با استفاده از روش فتوولتاییک کردیم ولی از همان زمان تاکنون بر سر قیمت خرید با مسوولان مربوط دچار مشکل هستیم. اجازه دهید یک سوال ساده از این مسوولان بپرسم، آیا اطلاع دارید که برق تولیدی از انرژی خورشیدی چقدر تمام می‌شود؟ یافتن پاسخی برای این پرسش کار سختی نیست اگر نسبت به موضوع اشراف داشته باشید. همان‌طور که مستحضرید بسیاری از تجهیزات نیروگاه‌های خورشیدی وارداتی است و بسیاری از آنها نیز مشمول تحریم‌های غرب هستند برای مثال اینورتر به دلیل کاربرد چندگانه‌اش مورد تحریم است، در ایران هم توان ساخت آن وجود ندارد، قطعات آن وارداتی است. حتی صفحات خورشیدی و برخی کابل‌ها نیز همگی وارداتی هستند. بنابراین با محاسبه ارز آزاد اگر تولید برق به روش انتقال مستقیم به شبکه (on grid) باشد هرکیلووات ساعت تولیدی چیزی حدود سه هزار تومان و به روش ذخیره در باتری (off grid) بالاتر از چهار هزار تومان تمام خواهد شد. چگونه یک تولیدکننده برق خورشیدی که هزینه تولید برایش بیش از سه هزار تومان تمام می‌شود برق تولیدی خود را حدود900 تومان به فروش برساند. این در حالی است که همین پول را هم چند ماه بعد به دست تولیدکننده می‌رسانند. کدام منطق و عقل سلیمی این موضوع را می‌تواند قبول کند. متاسفانه بسیاری از مسوولان ما تصوری حقیقی از تولید برق از انرژی خورشیدی ندارند. آنها تصور می‌کنند که چون خورشید همواره می‌درخشد پس تولید برق از آن نیز مفت و مجانی حاصل می‌شود. متاسفانه برخی رسانه‌ها نیز به چنین تصوراتی دامن می‌زنند. در واقع نوعی تناقض در گفتمان برخی محافل دیده می‌شود. زمانی که بحث حمایت و سیاستگذاری برای توسعه می‌شود می‌گویند این انرژی چون گران تمام می‌شود نسبت به روش‌های سنتی تولید برق مقرون به صرفه نیست ولی زمانی که بحث خرید می‌شود می‌گویند تولید این انرژی مفت است. همان‌طور که اشاره کردم برق خورشیدی نه‌تنها مفت نیست، بلکه قیمت تمام‌شده آن با قیمت‌های خریداری‌شده از سوی وزارت نیرو بسیار تفاوت دارد. البته ممکن است کسی بگوید که قیمت تمام‌شده برق شهری کمتر از 500 تومان در می‌آید که این موضوع دلایل دیگری دارد. بله اگر زمین مجانی، فرار مالیاتی، نپرداختن بیمه، استفاده از برق و گاز رایگان و... باشد، من تولیدکننده خصوصی هم می‌توانم با قیمت بسیار پایین برق تولید کنم. متاسفانه بیشتر آدرس‌هایی که می‌دهند غلط است. به عنوان مثال در آلمان، قیمت تمام‌شده هر کیلووات‌ساعت انرژی خورشیدی چیزی حدود 16، 17 سنت یورو است (که این تفاوت بستگی به تولیدکننده دارد) و قیمت خرید از تولیدکننده حدود 21 سنت یورو بود و این در حالی است که برقی که برای منزل استفاده می‌شود 19 سنت یورو قیمت دارد. این بدان معناست که تولید هر کیلووات‌ساعت دو سنت برای تولیدکننده سود داشت. البته از آنجا که چندین شرکت تولیدکننده برق، خریدار و توزیع‌کننده در این کشورها وجود دارد مطمئناً قیمت‌ها نیز ثابت نیستند و قیمت‌های اعلام‌شده از سوی من دقیق نیست.
با این تفاسیر شما معتقدید به این زودی‌ها این فناوری در کشور در عمل به‌طور گسترده‌ای رشد نخواهد کرد؟
تصور من این است که چنین اتفاقی به این زودی‌ها در کشور ما رخ نخواهد داد چراکه ما از انرژی ارزان و نفت و گاز فراوان سود می‌بریم و تا زمانی که چنین دیدگاهی در کشور وجود داشته باشد متاسفانه نمی‌توانیم شاهد رونق واقعی انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌خصوص انرژی خورشیدی باشیم. اجازه دهید مثال دیگری از سطح کم اطلاعی در کشور برایتان بزنم. مساحت زیادی از کشور ما را کویر تشکیل می‌دهد، برخی می‌گویند از این فضا استفاده کنید و در این مکان‌ها نیروگاه بزنید. آنها نمی‌دانند که در کویر نمی‌شود نیروگاه فتوولتاییک زد، چراکه گرمای بالای 70 درجه سانتیگراد و طوفان‌های شن، بازده صفحات کریستالی سلول‌های خورشیدی را به صفر می‌رساند. راه‌حل این است که از روش CSP استفاده کنیم. کاری که عربستان، امارات و بسیاری از کشورهای دیگر برای تولید برق می‌کنند. در گذشته این عیب وجود داشت که زمانی که آفتاب وجود نداشت این روش کاربرد خود را از دست می‌داد اما در حال حاضر به این نتیجه رسیده‌اند که به عنوان مثال می‌توان این انرژی حرارتی و برق را در نمک ذخیره کرد. به نظر من در داخل کشور نیز این کار امکان‌پذیر است و بهترین مکان برای تاسیس چنین نیروگاهی دریاچه ارومیه و دریاچه نمک قم است که برخلاف نظر مسوولان خبری از احیای آن وجود ندارد.
به نظر شما چه موانع دیگری بر سر راه توسعه انرژی‌های پاک و ایجاد نیروگاه‌های خورشیدی کارآمد در کشور وجود دارد؟
مساله مهمی که در کشور باید روی آن کار شود، فرهنگ استفاده از این نوع از انرژی است. هر فناوری‌ای که وارد کشوری می‌شود باید فرهنگ استفاده از آن نیز در کشور آموزش داده شود. برای مثال یکی از مشکلات بزرگی که ما برای استفاده از پنل‌های خورشیدی در تهران داریم، فضولات کبوترهاست. چراکه پرورش کبوتر در منازل مسکونی در تهران همچنان وجود دارد. ریختن فضله پرندگان روی پنل‌ها کارایی آنها را تا حد زیادی کاهش می‌دهد که البته ما با راهکارهایی مثل استفاده از کلاغ‌های پلاستیکی روی پنل‌ها توانسته‌ایم تا حدی با این معضل مقابله کنیم. باید تکنولوژی‌های روز را وارد حوزه نیروگاه‌های کشور کرد. نیروگاه‌ها یکی از آلاینده‌ترین صنایع هستند. به‌طور خاص نیروگاه‌های موجود در کشور که از فناوری‌های قدیمی استفاده می‌کنند بسیار آلوده‌کننده هستند و باید از تکنولوژی‌های نوین در آنها استفاده کرد. البته به واسطه تحریم‌ها عمل به تعهدات در راستای پیمان پاریس و گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر کمی دشوار شده است.
چگونه می‌توان در راستای رسیدن به اهداف توسعه درست انرژی‌های تجدیدپذیر و ایجاد آگاهی بیشتر در سطح سیاستگذاران گام برداشت؟
باید به این نکته اشاره شود که بحث صنعت یک بحث جهانی است و بر مبنای مزیت رقابتی در هر منطقه‌ای رشد می‌کند، دلیلی ندارد کشور خشک و بی‌آبی مثل ایران در صنعت فولاد و خودروسازی سرمایه‌گذاری کند. ایران می‌تواند در صنایع فناوری اطلاعات یا حمل‌ونقل وارد شود و عرض اندام کند. قرار نیست در این گفت‌وگو در خصوص مزیت‌های جهانی‌شدن صحبت کنیم، موضوعی که باید حتماً مورد توجه قرار گیرد بحث مزیت رقابتی است. اجازه دهید با یک مثال این موضوع را بیشتر روشن کنیم. اگر از یک مهندس بپرسید آیا یک ساختمان 10 طبقه را می‌توان از سوراخ یک سوزن رد کرد به شما پاسخ می‌دهد بله، می‌توان کل ساختمان را خراب و تبدیل به پودر کرد و سپس آن را از سوراخ عبور داد. اما اگر از یک اقتصاددان این سوال را بپرسید به شما پاسخ خواهد داد، می‌شود اما با چه هزینه‌ای. مشکل سیاست‌های ما این است که در بسیاری از اقداماتمان هزینه‌ها را در نظر نمی‌گیریم. برای مثال می‌توان به خودرویی اشاره کرد که 40 سال است در کشور با مصرف بنزین بالای 20 لیتر تولید می‌شود در حالی که با توجه به تکنولوژی روز دنیا مصرف بنزین سه تا پنج لیتر است. مطمئناً این موضوع به کشور لطمه وارد می‌کند. این اقدامات را که مشاهده می‌کنیم یاد فیلم پسربچه چارلی چاپلین می‌افتیم که یک نفر شیشه را می‌شکست تا بازار شیشه‌فروش رونق بگیرد. در کشور ما هم متاسفانه چنین اتفاقی در حال رخ دادن است. ما خودروهایی تولید می‌کنیم که بیشترین مصرف بنزین را دارند و از طرف دیگر می‌گوییم که مصرف بنزین در کشور بالاست و باید کم شود.
در بخش انرژی هم همین است، نوع پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌های ما باید عوض شود و فناوری‌های روز دنیا در آنها به‌کار گرفته شود. بسیاری از کارخانه‌های دولتی با چنین عملکردی یا باید تعطیل شوند یا به بخش خصوصی حقیقی واگذار شوند که شیوه‌‌های جدید به کار گیرند. با این حال باید تاکید کنم که توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر دیگر یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت است. حتی اگر امروز هم این عزم را داشته باشیم باز هم دیر است. متاسفانه به چندین دلیل این امر تاکنون محقق نشده و عزم جدی نیز در این زمینه وجود ندارد.
به نظر شما دلایل محقق نشدن این امر چیست؟
مهم‌ترین دلیل، کم‌اطلاعی مسوولان ماست، آنها نسبت به مزیت‌های انرژی تجدیدپذیر آگاه نیستند. دلیل دوم افت کیفیت آموزش در دانشگاه‌های ماست، به عنوان یک استاد دانشگاه به وضوح شاهد آن هستیم که دانشگاه‌های کشور به‌جای مهارت‌گرایی، در حال توسعه مدرک‌گرایی هستند. متاسفانه همین فارغ‌التحصیلان به عنوان کارشناس در نهادهای مختلف مشغول به کار می‌شوند و سیاستگذاری‌ها با مشکل مواجه می‌شود. این مسائل باعث می‌شود تا هیچ چشم‌انداز مثبتی برای خروج از بحران انرژی در کشور وجود نداشته باشد.
بسیاری معتقدند هزینه‌های نگهداری سلول‌های خورشیدی به نسبت نیروگاه‌های سنتی و رایج در کشور بسیار بالاتر است و همین موضوع یکی دیگر از دلایلی است که استفاده از این فناوری را در کشور مقرون به صرفه نمی‌دانند. آیا چنین موضوعی از نظر شما صحت دارد؟
می‌توان این‌گونه گفت که هزینه نگهداری نیروگاه‌های خورشیدی در مقایسه با نیروگاه‌های حرارتی و گازی اگر کمتر نباشد بیشتر هم نیست. اما با احتساب هزینه‌های نهایی یعنی ضررهایی که نیروگاه‌های سوخت فسیلی به محیط‌زیست وسلامتی انسان‌ها و... می‌زند در نهایت گسترش نیروگاه‌های خورشیدی بسیار کم‌هزینه‌تر از حتی نیروگاه‌های اتمی خواهد بود. امروزه شاهد جمع‌آوری نیروگاه‌های اتمی در سراسر دنیا هستیم. آلمان اعلام کرده تا سال 2025 کلیه نیروگاه‌های اتمی خود را تعطیل خواهد کرد یا ژاپن و روسیه که پس از فجایع اتفاق‌افتاده به این نتیجه رسیدند که کمتر از انرژی اتمی برای تولید برق استفاده کنند چراکه هزینه‌های آن در مقایسه با انرژی تجدیدپذیر بسیار بیشتر است. برای مثال صفحات سلول‌های خورشیدی فتوولتاییک گارانتی 30ساله دارد ولی این سیستم‌ها نیازمند نگهداری منظم هستند. البته نمی‌توان گفت توسعه نیروگاه‌های خورشیدی بدون دردسر است، مطمئناً مشکلات خاص خود را دارد؛ پاکسازی صفحات، محافظت در برابر گرما و سرما، محافظت در برابر جوندگان و... ولی راه‌حلی هم برای تمام این معضلات وجود دارد. در این میان حمایت مسوولان دولتی هم به شدت موردنیاز است. بحث توسعه انرژی‌های پاک چیزی نیست که با یک مصاحبه یا وعده و وعید بتوان پیش برد. باید عزم جدی در این زمینه وجود داشته باشد و در راستای پیشبرد آن عمل شود.
مدت‌هاست بحث استفاده از سلول‌های خورشیدی بر بام منازل و مقیاس‌های کوچک و به صورت شخصی وجود دارد، آیا چنین چیزی به‌طور گسترده در کلانشهری چون تهران امکان‌پذیر است؟
استفاده از سلول‌های خورشیدی برای منازل در تهران بسیار مشکل است چراکه مجتمع‌های فراوانی در این کلانشهر وجود دارد و به منظور به‌کارگیری چنین سیستمی باید پارامترهای زیادی مورد ارزیابی قرار گیرد. متاسفانه این تصور وجود دارد که هر کسی می‌تواند در منزل خود از سلول‌های خورشیدی استفاده کند. کسی که می‌خواهد این پنل‌ها را روی سقف خانه خود نصب کند باید نزدیک‌ترین محل به شبکه انتقال و توزیع سراسری برق باشد در غیر این صورت باید به صورت خارج از شبکه (off grid) عمل کند که این کار نیز نیازمند باتری‌های ذخیره‌کننده برق هستند که نگهداری آن بسیار سخت بوده و هرازچندگاهی باید تعویض شود و در شرایط نامناسب عمر مفید آن به شدت کاهش پیدا می‌کند. بنابراین می‌توان گفت عملاً در تهران این کار ممکن نیست و دلیل اصلی آن بالا بودن ضریب آلودگی در پایتخت است. نشستن دود و آلودگی ماشین‌ها روی پنل‌ها بازده آنها را کاهش داده و آنها را نیازمند شست‌وشو می‌کند که با توجه به کم‌آبی در کشور این کار بسیار هزینه‌بر خواهد بود. علاوه بر این باید میزان تولید و مصرف از سوی وزارت نیرو به‌طور مداوم کنترل شوند و میزان تولید و قیمت خرید و فروش آنها مشخص شود که معمولاً این کار در کشورهای دیگر از طریق شرکت‌های خصوصی انجام می‌گیرد. در نتیجه می‌توان گفت چنین کاری در کشور عملیاتی نخواهد بود چراکه اگر چنین امکانی وجود داشت در این 10 سال اخیر که فناوری به‌طور گسترده وارد کشور شده، آن را مشاهده می‌کردیم.
