قلب شکسته ارج

مهندس سیاوش ارجمند (دوم مرداد 1307 - دوم مرداد 1397)، آخرین مدیر کارخانه ارج تا سال 1357 و برادر کوچک خلیل ارجمند بنیانگذار شرکت ارج، دوم مرداد سال جاری درگذشت. سیاوش در دوم مرداد سال 1307 در تهران در خانواده‌ای بوروکرات به دنیا آمد. پدرش به عنوان کارمند عادی اداره پست بندرگز شروع به کار کرد و بعدها رئیس کل اداره پست ایران شد. اما او بیشتر تحت تاثیر برادرش خلیل بود. وقتی خلیل ارجمند، کارخانه ارج را تاسیس کرد سیاوش به دبستان تربیت می‌رفت. اما هر روز برای دیدن کار کارگاه برادرش از مدرسه به کارخانه می‌رفت و از کودکی به سه کار اصلی این کارخانه یعنی آهنگری، ریخته‌گری و جوشکاری علاقه و آشنایی پیدا کرده بود. از همان کودکی برادرش الگویی برای او بود. مانند برادرش رشته مهندسی مکانیک خواند و دانشجوی ممتاز دانشکده فنی دانشگاه تهران شد. سیاوش ارجمند تعریف می‌کرد که سخت‌ترین لحظه زندگی‌اش در نوجوانی، مرگ زودهنگام برادرش بوده است. مهندس خلیل ارجمند در مهرماه سال ۱۳۲۳ هنگام بازدید از نحوه کار پمپ‌های آبی که به امید کشیدن آب در چاهی در جنوب تهران گذاشته بود درون چاه افتاد و درگذشت. مهندس سیاوش ارجمند روایت می‌کرد که وقتی جنازه برادرش را از خیابان تخت‌جمشید (آیت‌الله طالقانی) که هنوز آسفالت نشده بود تشییع می‌کردند تعداد شرکت‌کنندگان آنقدر زیاد بود که گرد و خاک زیادی به هوا بلند شده بود. مهندس بازرگان نیز در مراسم ختم او در جامعه مهندسین از خدماتش تجلیل کرد و او را احسن‌الخالقین نامید. سیاوش با مرگ خلیل احساس می‌کرد اداره کارخانه بر عهده اوست و اگرچه به طور رسمی پدرش به همراه شرکای خلیل اداره شرکت را بر عهده گرفت، تا برای ادامه تحصیل به خارج نرفته بود به کارهای کارخانه سرکشی می‌کرد. سیاوش نیز مانند خلیل به کار صنعتی ارزش بسیار داد و به‌رغم فرصت کار در بخش دولتی، به کار در بخش صنعت خصوصی پرداخت. در سال ۱۳۳۰ مهندس اسکندر ارجمند، برادر بزرگ‌ترش به کارخانه پیوست اما در سال ۱۳۳۲ این مسوولیت را به مهندس سیاوش ارجمند داد که بعد از ادامه تحصیل مهندسی الکترونیک، در رشته فشارقوی از آلمان و گذراندن دوره یک‌ساله کارآموزی‌اش در شرکت زیمنس به ایران برگشته بود. با شروع مدیریت سیاوش دوره توسعه سریع و مدرن کارخانه ارج شروع شد. او با آینده‌نگری خط تولید محصولات شرکت را به تدریج تغییر داد و به تولید محصولات خانگی پرداخت. او با همکاری مهندس سریوژا مارکاریان، همشاگردی‌اش در دانشکده فنی و برخی مهندسان ایرانی دیگر کارخانه ارج را در مسیر توسعه قرار داد تا آنجا که ارج بزرگ‌ترین کارخانه لوازم خانگی ایران و خاورمیانه شد. در دهه ۱۳۳۰ تولیدات مختلفی از جمله بخاری ارج از تولیدات اولیه و ماندگار بود، به‌ویژه ساخت صندلی تاشو که سبک زندگی مردم را تغییر داد و جای صندلی‌های چوبی لهستانی را گرفت. اما هنوز به معنای واقعی ارج به خط تولید انبوه وارد نشده بود و کارخانه هم سفارش می‌گرفت و هم تولیدات مختلفی داشت که با هم تجانس نداشتند. مهندس سیاوش ارجمند تعریف می‌کرد که اولین محصول خانگی ارج به معنای تولید انبوه در سال ۱۳۳۸ تولید شد. بعد از آن تولید کولر ارج بود. او در مسافرتی که به آریزونای آمریکا کرد به کالایی برخورد که به سادگی می‌توانست درجه حرارت را تا بیش از 10 درجه کم کند. کولر آبی ارج بر اساس این محصول ساخته شد. ساخت انواع آن از جمله مدل پرتابل امکان استفاده تمامی گروه‌ها با درآمدهای مختلف و در مکان‌های مختلف را فراهم کرد. این تحولی در خانه‌ها و آسایش مردم بود و برند ارج را مردمی‌تر کرد.

کارخانه ارج در دوران مدیریت سیاوش ارجمند اولین شرکت ایرانی بود که شروع به تولید یخچال برقی کرد. سیاوش ارجمند دائماً به دیدن کارخانه‌های اروپا و آمریکا می‌رفت. شاید به جرات بتوان گفت بیشتر تحولات صنعتی در ایران با همین جهان‌دیدگی‌ها شروع شد. یک سال بعد از تولید کولر ارج، آبگرمکن برقی ۵۰گالنی ساخته ارج به بازار آمد. اگرچه مهندس رهنما در کارخانه پلار اصفهان قبلاً آن را می‌ساخت اما تولید آن توسط ارج به توسعه بهداشت شخصی مردم و افول خزینه و حمام‌های عمومی که عامل شیوع بسیاری بیماری‌ها بود کمک شایانی کرد.

ارج در سال ۱۳۴۳ از خیابان شوش به جاده کرج منتقل شد تا فصل جدیدی در تولیدات انبوه آن آغاز شود. انتقال به کارخانه جاده کرج امکان ساخت محصولات متنوعی را فراهم کرد. در سال ۱۳۴۴ قرارداد همکاری با کارخانه کلویناتور بسته شد و در حقیقت نظام فوردیسم و تیلوریسم یعنی مدیریت علمی و صنعتی بر اساس زمان‌سنجی و تقسیم کار به مقیاس‌های قابل اندازه‌گیری، با هدف افزایش بهره‌وری نخستین‌بار در این کارخانه آغاز شد و بعد با شروع کار کامپیوتر با همکاری IBM ادامه پیدا کرد. تا سال ۱۳۴۴ کارخانه ارج وسیع‌تر و سرمایه‌اش دو برابر شد و وقتی در سال ۱۳۴۵ جشن سی‌امین سالگرد ارج را در هتل ونک می‌گرفتند آوازه‌اش از طریق فروش محصولات در نمایندگی‌ها به بیشتر خانه‌ها رفته بود، حتی در برخی کشورهای خلیج‌فارس. در همین سال‌ها شروع همکاری فنی با شرکت تابان در افزایش بهره‌وری شرکت نقش مهمی داشت. ارج در سال ۱۳۴۸ در نمایشگاه صنعتی مسکو شرکت کرد. عالیخانی وزیر اقتصاد تعریف می‌کند که وقتی یخچال ارج را به یکی از وزرای شوروی هدیه دادم چقدر خوشحال شد. انعقاد قرارداد همکاری با زانوسی شروع مرحله‌ای بود تا در سال ۱۳۴۹ شروع به تولید ماشین لباسشویی کند. 

با استخدام کارگران بیشتر، رفاه کارگران هم مورد توجه قرار گرفت و در همین سال ساخت آپارتمان‌های کارگران شروع شد. در سال ۱۳۵۰ با انتخاب دکتر منوچهر گودرزی به عنوان مدیرعامل، ارج به تثبیت خود در داخل رسیده بود و گرفتن سهمی در بازارهای بین‌المللی را در چشم‌انداز داشت، زیرا یک سال بعد قراردادی با شرکت بوزالن جهت کنترل تولید با کامپیوتر (کاتا) بست. شاید بتوان گفت در سال 1354 تبدیل شرکت سهامی خاص ارج به سهامی عام و ورود در بورس تهران که اقدامی دستوری بود تا اندازه‌ای انگیزه‌ها برای پیشرفت را کاهش داد اما رقابتی که برای گرفتن سهم بیشتری از بازار عمدتاً بین ارج، آزمایش، جنرال و بعداً در سال‌های اول دهه ۵۰، با ورود محصولات خارجی شروع شده بود اجازه نمی‌داد شرکت‌ها جز به پیشرفت فکر کنند. بنابراین ارج در شیراز زمینی خرید تا کارخانه دومش را در آنجا تاسیس کند. تا سال وقوع انقلاب، ارج تعداد کارکنانش را به نزدیک سه هزار نفر افزایش داد، ضمن اینکه ده‌ها هزار نفر از تعمیر و فروش محصولاتش زندگی می‌کردند. به علاوه، برخلاف اظهارنظرهای رایج و ساده‌انگارانه برخی محققان و روشنفکران، محصولات این کارخانه مونتاژ و کار کارگران سرهم‌بندی کردن قطعات وارداتی نبود بلکه مهندسان شرکت برای تولید هر محصول ماه‌ها مطالعه می‌کردند. سرنوشت ساخت هر محصول و کارگاه‌های مختلفی که در کارخانه ارج ساخته شدند هر کدام شرح جداگانه‌ای دارد و حاصل زحمات مهندسان ایرانی است. البته ارج همواره از دستاوردهای فنی و مشاوره متخصصان خارجی در دوره‌های کوتاه‌مدت استفاده می‌کرد اما هیچ‌گاه این متخصصان را جایگزین مهندسان ایرانی نکرد. مهندسان ایرانی هم به ‌خوبی محصولات باکیفیت‌تری می‌ساختند. صادرات محصولات ارج به کشورهای اروپای شرقی و کشورهای خلیج‌فارس نشان داد که با وجود محصولات خارجی ارج توانسته بود سهم قابل توجهی از بازار مصرف این کشورها را به دست آورد. ارج در سال ۱۳۵۸ مشمول قانون حفاظت از صنایع نشد اما بعداً با ناآرامی‌های کارگری که نیروهای سیاسی چپ تندرو در آن ایجاد کردند تحت مدیریت سازمان صنایع قرار گرفت و دوره افول خود را آغاز کرد. وقتی در سال 1395 خبر بسته شدن کامل شرکت ارج در رسانه‌ها منتشر شد، سیاوش ارجمند نوشت: خبر بسته شدن شرکت صنعتی ارج قلبم را شکست و شوکی بود برای من و بسیاری از مهندسان و کارگرانی که سال‌ها برای ساختن این شرکت سخت کار کرده بودند. او می‌گفت ضرب‌المثلی است که می‌گوید «یک اجتماع با هم تعامل می‌کنند تا یک کودک تجربه پیدا کرده و بزرگ شود.» این ضرب‌المثل حکایت یک کارخانه هم هست. مدیریت، مهارت و کاردانی و تبحر، محیط حامی صنعت و دولتی حمایتگر عناصر اساسی برای رشد کارخانه ارج بودند. 

از نظر او فقدان مدیرانی مبتکر و نوآور بعد از سال 1357 باعث شد کارخانه ارج که سال‌ها تولیدات مختلف داشت، به جای اینکه محصولات جدیدی طراحی کند و از مدل‌ها و ماشین‌های جدید استفاده کند تا روند پیشرفت و به‌روز شدن این تولیدات همپای رشد صنایع در سایر کشورها ادامه یابد، وضع بدتری پیدا کند. اما اگر هدف شرکت ارج را ساختن یک کارخانه مدرن در طراحی، تولید و بازاریابی لوازم خانگی بدانیم ارج با مدیریت سیاوش ارجمند به آن رسید.

از نظر او هر تولیدکننده‌ای که بخواهد یک موسسه موفق راه بیندازد باید به پنج گروه وفادار باشد و آنها را رعایت کند:

1- مصرف‌کنندگانی که انتظار دارند لوازم خانگی باکیفیت و با قیمت عادلانه در دسترس داشته باشند.

2- کارمندان، مهندسان و کارگرانی که اساس تولید محصولات، با کیفیت بالا هستند.

3- سهامدارانی که انتظار دارند سرمایه‌گذاری مطمئن و سود سهام و درآمد منصفانه‌ای داشته باشند.

4-  بانک‌هایی که به تامین مالی تولید و کسب‌وکار کمک کنند.

5- و در نهایت دولتی که در مقابل اخذ مالیات از صنایع، حمایت می‌کند و امیدش به اشتغالزایی بیشتر در بخش خصوصی است.

 ارج به تمام این موارد توجه داشت. اما بعد از سال ۱۳۵۷ مصادره‌کنندگانی که به مدیریت کارخانه گماشته شده بودند، کارمند بانک ملی ایران بودند که هیچ تجربه‌ای در مدیریت در سازمان صنعتی نداشتند. انتصابات مشابه در سال‌های بعد نیز به همین شکل صورت گرفت. بنابراین جای تعجب نیست که این مدیران بی‌تجربه نتوانستند کشتی ارج را ناخدایی کنند و امروز ما با تاسف اخبار باورنکردنی بستن کارخانه ارج را می‌شنویم.

کارخانه ارج بزرگ‌ترین تولیدکننده لوازم خانگی در خاورمیانه با نیروی کاری بیش از ۳۰۰۰ نفر شهرت جالبی به دست آورده بود و این شهرت نتیجه بیش از چهار دهه تجربه بود. تولیدات این کارخانه به میلیون‌ها ایرانی و خانواده‌های خارجی کمک کرد تا زندگی راحتی داشته باشند. او تاکید می‌کرد که اگر اجازه دهیم این کارخانه بسته شود گناه بزرگی مرتکب شده‌ایم. او نوشت که از این حادثه قلب من نیز شکسته است. 

او می‌گفت صاحبان فعلی کارخانه ارج گویا مشتری برای فروش ارج پیدا نکردند و با او تماس گرفتند و حاضر شدند کارخانه‌اش را با تخفیف مخصوص به خودش بفروشند. با اینکه هنوز علاقه‌مند به کار در ایران بود اما کهولت سن دیگر اجازه چنین کاری را به او نمی‌داد و سرانجام دوم مرداد سال جاری در 90سالگی در شهر نیویورک درگذشت.