رشد شتابان شهرنشینی
آیا زنگ خطر ظرفیت برد شهری به صدا درآمده است؟
صدف صمیمی: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اوایل اردیبهشت‌ماه با انتشار گزارش تهیه‌شده در گروه محیط زیستی خود، با عنوان «ضرورت توجه به ظرفیت بُرد محیط زیستی در طرح‌های توسعه شهری با نگاه به وضعیت کلانشهر تهران» یادآور شده است که وضعیت برد جمعیتی در کلانشهرهایی مانند تهران به حالت هشدار رسیده است.
در این گزارش آمده است که سرعت بالای رشد و گسترش شهری به همراه رشد روزافزون جمعیت و مدیریت ناکارآمد، پیامدهای متعدد محیط زیستی نظیر آلودگی هوا، کاهش کمیت و کیفیت منابع آب، آلودگی صوتی، تخریب پوشش گیاهی و انباشت پسماندها را به همراه داشته که تهدیدی جدی برای تاب‌آوری و سلامت شهرهاست. ظرفیت «برد شهری» به حداکثر تعداد جمعیت یا آثار ناشی از فعالیت‌های آنها شامل مصرف ماده، انرژی، تولید پسماند، توسعه فیزیکی و کاربری‌های شهری دلالت می‌کند که می‌تواند از طریق زیست‌بوم شهری بدون ایجاد تغییرات جدی یا آسیب‌های غیرقابل بازگشت به سلامت محیط و ساکنان، تحمل شود.
برآورد فشار محیط زیستی در مناطق 22گانه شهر تهران بیانگر فشار زیاد، تا خیلی زیاد در 82 درصد مناطق شهری و فشار متوسط تا زیاد در 18 درصد مناطق است؛ که به معنای عدم تناسب بارگذاری‌های گسترده انجام‌گرفته با ظرفیت محیط زیستی کالانشهر تهران و عدم امکان بارگذاری جدید در این کلانشهر است.
معضلات متعدد محیط زیستی در کلانشهرهای کشور، بیانگر ضرورت تحول در خط‌مشی‌ها، برنامه‌ریزی و مدیریت شهری و توجه به مفاهیمی نظیر «ظرفیت تحمل» محیط زیست در طرح‌های توسعه شهری است. در این راستا ایجاد یک سامانه پشتیبان تصمیم‌گیری مکانمند پایش محیط زیست شهری و امکان پایش مستمر فشارها، می‌تواند تصویر واضحی از وضعیت شاخص‌های منتخب ظرفیت «برد شهری» جهت بررسی میزان فشار محیط زیستی وارد بر شهر را فراهم کند. این سامانه موجب تسهیل در پایش و کنترل وضعیت پایداری محیط زیست شهری و به تصمیم‌گیری صحیح در برنامه‌ریزی و مدیریت پایدار شهری منجر خواهد شد.
آخرین آمار افزایش شهرنشینی تهران
بررسی وضعیت شهرنشینی طی شش دهه گذشته در کشور ما نشان می‌دهد، ایران به‌عنوان کشوری در حال توسعه، طی دهه‌های گذشته به‌شدت از روند شهرنشینی متاثر بوده است. بررسی روند شهرنشینی بر مبنای سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن ۱۳9۵-۱۳3۵ بیانگر رشد شتابان شهرنشینی در کشور است. در دوره 60ساله مورد بررسی به‌صورت مداوم، شهرنشینی در حال افزایش و در مقابل از سهم روستانشینی کشور کاسته شده است، چنان‌که سهم جمعیت شهرنشین کشور طی روندی مستمر از 31 /4 درصد در سال ۱۳۳۵ به ۷۴ درصد کل جمعیت کشور در سال ۱۳۹۵ رسیده است.
پیامدهای رشد جمعیت شهری
سرعت بالای رشد و گسترش شهری به‌همراه رشد جمعیت و مدیریت ناکارآمد، پیامدهای محیط زیستی نظیر آلودگی هوا، آلودگی صوتی، تجمع پسماندها و آثار مخرب بر محیط طبیعی و پوشش گیاهی را به‌همراه داشته است. مشکل افزایش فشار بر محیط زیست شهرها همچنین سبب توزیع ناهمگون شرایط اقتصادی-اجتماعی و جمعیتی در شهرها شد. به این دلیل است که یکی از چالش‌ها و مشکلات بزرگ برنامه‌ریزان شهری، فراهم آوردن کیفیت زندگی خوب برای تمامی ساکنان در تمامی مناطق شهری است. این وضعیت نشان‌دهنده افزایش فشار انسان‌ها بر زیست‌بوم‌های شهری و تقاضای بیش از اندازه منابع شهری است؛ که تهدیدی جدی برای تاب‌آوری آنهاست.
ایده آمایش سرزمین
در دهه‌های اخیر، برای کاهش آثار منفی حاصل از فعالیت‌های انسان بر سرزمین، ایده آمایش سرزمین شکل گرفته است. فرآیند آمایش سرزمین با در نظر داشتن شرایط کره زمین در زمان ظهور آن، تلاشی درخور توجه بوده است که غالباً در حد مکان‌یابی یا تعیین اثرات منفی کاربری‌های شهری متوقف می‌ماند؛ اما آنچه امروزه به‌راستی موجب بروز بحران‌های جهانی شده، تنها افزایش مساحت و تعداد ساکنان شهرها نیست، بلکه متابولیسم ناسالم در برخی از اکوسیستم‌های شهری، شامل الگوهای مصرف نادرست و افزایش ورودی-خروجی مواد و انرژی و تولید زائدات است؛ که در نهایت موجب تخریب ساختار، اختلال در عملکرد و فرآیندهای اکوسیستم می‌شود. ظرفیت برد شهری، به تعداد جمعیت یا سطحی از فعالیت‌های انسانی شامل مصرف ماده و انرژی، تغییرات کاربردی اراضی، توسعه فیزیکی که می‌تواند در یک منطقه به‌طور پایدار حمایت شود، دلالت دارد؛ که تغییرات زیست‌بوم در آن منطقه از سطوح قابل قبول تغییرات یا آستانه‌ها فراتر نرود و سبب آسیب‌های غیرقابل بازگشت به محیط نشود. به‌طوری که این فشار می‌تواند ناشی از جمعیت یا سرانه مصرف مواد و انرژی یا تولید پسماد آنها باشد.
ظرفیت برد شهری چیست؟
کوزلووسکی (1990) نیز، مفهوم ظرفیت برد شهری را آستانه‌های محیط زیستی دانسته است که تجاوز از آنها، موجب وارد آمدن آسیب‌های غیرقابل بازگشت و مخرب به محیط زیست می‌شود. او مفهوم ظرفیت برد شهری را سطحی از فعالیت‌های انسانی، رشد جمعیت و توسعه فیزیکی و کاربری‌های شهری تعریف کرده است که می‌تواند در محیط زیست شهری بدون تغییرات جدی یا آسیب‌های غیرقابل بازگشت، تحمل شود.
عباس‌زاده‌طهرانی و مخدوم (1387) ظرفیت برد شهری را بازه‌ای شامل حداقل فشار (حد مطلوب) که موجب کمترین تغییر و تداخل در زیست‌بوم زمینه شده تا فشار بحرانی که فراتر از آن که موجب تنزل شدید کیفیت و کمیت زیست‌بوم یا اختلال در عملکرد یا تخریب بی‌بازگشت ساختار و نابودی عناصر زیست‌بوم شهری می‌شود، تعریف کرده‌اند. بنابراین، فعالیت‌های انسانی و آثار آنها بر محیط زیست، نباید از ظرفیت برد شهری، فراتر رود تا اطمینان حاصل شود که زیست‌بوم‌های شهری قابلیت پشتیبانی مناسب از جمعیت را به‌لحاظ فراهم آوردن منابع طبیعی، خدمات و امکانات شهری به شیوه‌ای منصفانه و پایدار داشته باشند.
کوزلووسکی نیز، مفهوم ظرفیت برد شهری را موجب وارد آمدن آسیب‌های غیرقابل بازگشت و مخرب به محیط زیست می‌داند.
مدل UCCLN چیست؟
مدل عدد فشار ظرفیت برد شهری (UCCLN) برای ارزیابی فشارهای وارد بر محیط زیست در مراجع مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. عباس‌زاده‌طهرانی و مخدوم در سال 1387 برای اولین‌بار به معرفی مدل UCCLNدر قالب یک سامانه پشتیبان تصمیم‌گیری مکانمند SDSS برای پایش و ارزیابی وضعیت فشار محیط زیستی در 115 ناحیه تهران پرداختند. به این منظور، 30 شاخص مکانمند انتخاب شدند. این محققان نتیجه‌گیری کردند که عدد فشار در گروه شاخص‌های آب، انرژی، جمعیت و زباله در غالب نواحی شهری بحرانی بوده است. شایسته و قندالی با استفاده از مدل UCCLN، اقدام به برآورد ظرفیت برد سمنان کردند. آنها عدد فشار مناطق 2 و 3 را نسبت به سایر مناطق، بالاتر به دست آوردند. UCCLN به‌خوبی قادر به تعیین میزان فاصله فشارهای محیط زیستی وارد بر اکوسیستم سمنان از وضعیت پایداری و مقادیر مطلوب ظرفیت برد بوده است و مناطقی که دچار آسیب‌های جدی یا تغییرات غیرقابل بازگشت در ساختار یا عملکرد شده‌اند، مشخص شدند. مزایای تحقیق آنها، کارایی بالای UCCLN در نمایش فشار حاصل از شاخص‌ها بر اکوسیستم شهری و امکان پایش و برنامه‌ریزی توسعه شهری با در نظر گرفتن قوانین پایداری شهری بیان شد.
تهران، مدل عدد فشار ظرفیت برد شهری
تهران به‌عنوان پایتخت و بزرگ‌ترین کلانشهر ایران با حدود 10 میلیون نفر جمعیت و قرارگیری صنایع، خدمات و مراکز متعدد اداری و اقتصادی، از نظر محیط زیستی متحمل فشارهای عدیده‌ای شده است که بدون شناخت نسبت فشار به ظرفیت محیط زیستی شهر عملاً عبور از خط قرمزهای محیط زیستی در شهر اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. در نگاهی دقیق‌تر، فشار محیط زیستی وارد بر هریک از مناطق کلانشهر با استفاده از مدل، اقدام به برآورد ظرفیت برد سمنان کردند. تهران و میزان فاصله آنها از ظرفیت برد زیست‌بوم مذکور در راستای مدیریت پایدار محیط زیستی تهران نقش حیاتی خواهد داشت. مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی تهران در یک پژوهش «مدل عدد فشار ظرفیت برد شهری» را که برای اولین‌بار در سال 1387 تدوین و به جامعه علمی معرفی شده است توسعه داده و برای سال 1399 در مناطق 22گانه تهران اجرا کرده است. در این تحقیق با به‌کارگیری چارچوب فشار-وضعیت-اثر-پاسخ و مفاهیم ظرفیت برد و پایداری شهری و با استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی و با انتخاب ۳۵ شاخص موثر محیط زیستی، وضعیت فشار وارده بر مناطق ۲۲گانه تهران را مورد سنجش قرار داده است. در این مدل، امکان بررسی و تعیین و پایش مقادیر مطلوب تا آستانه و بحرانی مولفه‌های معرف فشار محیط زیستی شامل شاخص‌های محیط طبیعی و بلایای طبیعی، جمعیتی، میزان مصرف ماده و انرژی (سوخت‌وساز شهری)، تولید پسماند و آلاینده‌های هوا در محیط شهری، به‌طور مکانمند و در قالب ارائه یک نمایه کمی به نام «عدد فشار» فراهم شده است. بر اساس این روش حداکثر میزان عدد فشار کلی حد بحرانی مجموع همه شاخص‌ها برابر با ۵00 و حداقل آن (حد مطلوب) برابر با 10 است. بر اساس پژوهش انجام‌شده در مرکز مطالعات شهرداری تهران در این مورد، هیچ‌یک از مناطق ۲۲گانه (بر مبنای اطلاعات سال 1۳۹۹) دارای عدد فشار کل مطلوب، خیلی کم، کم یا حتی متوسط (میزان عدد فشار برابر با 10 تا ۲00) ناشی از مجموع شاخص‌های ۳۵گانه ارزیابی ظرفیت برد شهری نیستند. بر این اساس فشار کلی حاصل از تمامی شاخص‌های ۳۵گانه وارد بر مناطق غربی 5، 2، 21 و 22 متوسط تا زیاد «18 درصد جمعیت» و سایر مناطق «بیش از 80 درصد جمعیت» زیاد تا خیلی زیاد است. با توجه به ارزیابی‌های انجام‌شده، منطقه یک با عدد فشار ۳۶۳ بیشترین فشار کلی و منطقه ۲۲ با عدد ۲۴۷ کمترین فشار کلی را به خود اختصاص داده‌اند. با وجود این کمترین فشار کلی در تهران نیز فاصله بسیار زیادی با حدود مطلوب دارد که می‌توان آن را ناشی از عدم تناسب بارگذاری‌های گسترده انجام‌گرفته با ظرفیت زیست‌محیطی کلانشهر تهران دانست.
