چرا باید کتاب «سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی» را خواند؟
زنی شورشگر علیه نظامات اجتماعی
سوال این است، چرا باید کتاب شاهزاده خانم ایرانی را خواند؟ سوال جالبی که پاسخ‌اش متضمن معرفی و بیان اجمالی فواید و محاسن کتاب شاهزاده خانم ایرانی است.
مسعود کوهستانی‌نژاد/نویسنده و پژوهشگر حوزه تاریخ
سوال این است، چرا باید کتاب شاهزاده خانم ایرانی را خواند؟ سوال جالبی که پاسخ‌اش متضمن معرفی و بیان اجمالی فواید و محاسن کتاب شاهزاده خانم ایرانی است. برای رسیدن به پاسخ سوال، نخست باید شاهزاده خانم ایرانی را شناخت و سرگذشت او را اجمالاً بیان کرد. منظور از شاهزاده خانم در این کتاب، زهرا خانم ملقب به تاج‌السلطنه یکی از دختران ناصرالدین‌شاه است که در سال 1261 (133 سال پیش) متولد و در سال 1314 (80 سال پیش) درگذشت. او در مرکز تهران امروزی یعنی کاخ گلستان به دنیا آمد، در همین شهر از دنیا رفت و در محل آرامگاه ظهیرالدوله امامزاده قاسم در تجریش دفن شده است. تاج‌السلطنه از جمله شاهزادگان هنرمند قاجار است که علاوه بر قلم زدن و نوشتن کتاب و خاطره، از دیگر هنرها از جمله نوازندگی پیانو نیز بی‌بهره نبود. او یک شورشگر علیه نظامات اجتماعی وقت خود بود. در کتاب خاطراتش که چند سال قبل از کتاب سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی نوشت، روایت بسیار زیبا و هنرمندانه‌ای از وضعیت دربار سلطنتی در اواخر دوره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه ارائه می‌کند. در مبارزات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی زنان طی افزون بر یک قرن گذشته، تاج‌السلطنه از جایگاه
رفیعی برخوردار است. او نخستین کسی است که در ضمن بیان خاطراتش از وضعیت دربار ناصری در سال 1292 (102 سال پیش)، نکات مهمی را در مورد زندگی زنان در دربار بیان کرد. علاوه بر آن او، خود، از جمله زنانی بود که در پی انقلاب مشروطیت و پیروزی سیاسی آن، وارد عرصه روابط جدید و نوین اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایران شده و تلاش کردند جایگاه زنان را در اجتماع ایران آن روزگار بهبود بخشند. رفتار، گفتار و کردار تاج‌السلطنه نمونه‌ای از این‌گونه زنان است. او در تمام دوران عمرش برای وضعیت زندگانی زنان در ایران و ارائه راهکارهایی جهت بهبود وضعیت اجتماعی و فرهنگی آنان تلاش کرد. کتاب «سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی» یکی از دستاوردها و نمونه‌های تلاش‌های تاج‌السلطنه است. کتاب مزبور در حدود سال‌های 1305-1300 نوشته شده و برای نخستین بار به صورت پاورقی در یکی از روزنامه‌های تهران به چاپ رسید و پس از آن، دیگر خبری از چاپ آن سرگذشت به صورت کتاب نشد. تا اینکه حدود 90 سال بعد، آن سرگذشت، همراه با توضیحات مفصلی در رابطه با معرفی شخصیت تاج‌السلطنه و زدودن بسیاری از اتهامات از ساحت او، در سال 1393 توسط انتشارات دنیای اقتصاد به چاپ رسید. سرگذشت
شاهزاده خانم ایرانی کتابی در بیان وضعیت زنان دربار سلطنتی ناصرالدین‌شاه، مناسبات حاکم بر آنها و اوضاع فرهنگی آن دربار است. کتاب در بسیاری از مواقع (و به‌ویژه هنگام بیان شرح احوال سه تن از زنان حرمسرا) شکل رمان بسیار جالبی به خود می‌گیرد. رمانی که نویسنده در آن، از زبان چند دختر شهرستانی، دیوارهای کاخ سلطنتی را پشت سر گذاشته و ما را با وضعیت زنان در سراسر کشور در سال‌های مقارن با انقلاب مشروطیت آشنا می‌سازد. از این جهت کتاب، برخلاف آنچه در صفحات ابتدایی به نمایش می‌گذارد، حکایت و سرگذشت زن در اجتماع ایران و افزون بر آن وضعیت خود کشور ایران در افزون بر یک قرن قبل است. آنجا که تاج‌السلطنه دردمندانه زمزمه می‌کند:
با بلبل شیدا پی دل رفتم و دیدم از دل خبری نیست بهر گلشن و گلزار / ورد سخنم بود دل ای دل به کجایی آگه نشدم عاقبت از دلبر و دلدار
می‌مردم از این غصه اگر عشق نمی‌گفت دل خون شده ز اندیشه کشور بی‌یار / ای زاده سیروس از این بیش تو مپسند گویند به مرگ است چنین قوم سزاوار
شاید اگر هدف ما از خواندن یک کتاب تاریخی، تنها سرگرم شدن و آشنا شدن با اوضاع و احوال گذشتگان‌مان باشد، تا اینجای کتاب، یعنی بیان سرگذشت شخص و نیز سرگذشت‌های چند تن از زنان حرمسرای ناصرالدین‌شاهی و دیگر زنان در اجتماع ایران یک قرن، کتابی به غایت جذاب که در بسیاری مواقع در چارچوب رمانی جذاب و بسیار دلپسند تجلی می‌یابد، مواجه می‌شویم، اما موضوع به همین‌جا خاتمه پیدا نمی‌کند و در واقع تاریخ از اینجا آغاز می‌شود و نه اینکه در اینجا و در بیان سرگذشت خاتمه می‌یابد. در واقع بخش دیگری از کتاب «سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی» که شامل قسمت زیادی از حجم کلی آن است، به بیان نظرات تاج‌السلطنه در مورد وضعیت زنان ایرانی و ارائه راهکارهایی در مورد معضلات آموزشی، تربیتی و پرورشی ایران اختصاص پیدا کرده است. این نظریات، به‌رغم اینکه در حدود 90 سال پیش ارائه شده‌اند لیکن طراوت و تازگی خود را حفظ کرده و متاسفانه یا خوشبختانه هنوز هم قابل استفاده و استناد و بررسی هستند. در نهایت «سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی» تنها سرگذشت یکی از شاهزاده خانم‌های قاجار یا زندگینامه یکی از پیشروان نهضت زنان در ایران نیست، روایتی دردمندانه از لایه‌های
زیرین اجتماع ایران است، روایتی بس جانگداز از روابط حاکم بر اجتماع و فرهنگ ایران طی یک قرن گذشته و بالاخره کتابی است که بسیاری از نظریات تربیتی، آموزشی و اجتماعی در قالبی جذاب در آن ارائه شده است.
دیدگاه تان را بنویسید