تاریخ انتشار:
گفت‌وگو با ایوب فرامرزی، مدیر گروه آمارهای اقتصادی پژوهشکده آمار
مصائب غیرانتفاعی بودن تولید آمار
ایوب فرامرزی، مدیر گروه آمارهای اقتصادی پژوهشکده آمار که دکترای اقتصاد‌سنجی را اخذ کرده معتقد است نظام آماری کشور ما مانند تمام نظام‌های آماری دنیا با مسائل و مشکلاتی مواجه است و نباید این مشکلات را به حساب دانش آمارگیران کشور و تحلیلگران مربوطه گذاشت. از نظر او چون آمارگیری در ایران غیرانتفاعی است و بازار تقاضای آن دولت و سازمان‌های دولتی است، طبیعتاً آمارهایی به تولید می‌رسد که دولت به آن نیاز دارد.
افزایش انتقادها به نظام آمارگیری کشور و روزآمد نبودن آمارهای تولید‌شده سبب شد به سراغ یکی از متخصصان مرکز آمار ایران برویم و از راز و رمز تولید آمار در کشور آگاه شویم. ایوب فرامرزی، مدیر گروه آمارهای اقتصادی پژوهشکده آمار که دکترای اقتصاد‌سنجی را اخذ کرده معتقد است نظام آماری کشور ما مانند تمام نظام‌های آماری دنیا با مسائل و مشکلاتی مواجه است و نباید این مشکلات را به حساب دانش آمارگیران کشور و تحلیلگران مربوطه گذاشت. از نظر او چون آمارگیری در ایران غیرانتفاعی است و بازار تقاضای آن دولت و سازمان‌های دولتی است، طبیعتاً آمارهایی به تولید می‌رسد که دولت به آن نیاز دارد.
روش‌های آمارگیری یا به عبارت بهتر نظام آماری در ایران تا چه اندازه به استانداردهای روز دنیا نزدیک است؟
قبل از شروع بحث در ارتباط با مسائل مربوط به نظام آماری کشور به این نکته اشاره می‌کنم که نظام آماری کشور ما مانند تمام نظام‌های آماری دنیا با مسائل و مشکلاتی مواجه است و همواره تلاش سیاستگذاران و برنامه‌ریزان این حوزه در گام اول شناسایی و در گام‌های بعدی رفع آنها بوده است. با وجود برخی از مسائل و مشکلات به سوالات مطرح‌شده پاسخ داده می‌شود و تمرکز را بر اقدامات و تلاش‌های صورت‌گرفته در راستای از بین بردن آنها خواهم گذاشت.
اما در رابطه با پرسشی که مطرح کردید باید بگویم مراکز آماری جمهوری اسلامی ایران با استفاده از استانداردهای روز و توصیه‌شده توسط مراجع رسمی و بین‌المللی اکثر آمارهای رسمی را تولید کرده و انتشار می‌دهند. به عنوان مثال بر اساس مستندات و اطلاعات اینجانب، مرکز آمار ایران از آخرین توصیه‌ها و دستورالعمل‌های بین‌المللی و تجربیات کشورهای پیشگام در حوزه‌های مختلف آماری، برای تهیه شاخص‌های قیمت، حساب‌های ملی و نرخ بیکاری و طراحی و اجرای طرح‌های سرشماری استفاده می‌کند تا جایی که بسیاری از کشورها خصوصاً کشورهای همسایه خواهان همکاری و استفاده از دانش و تجربیات متخصصان داخلی ما هستند.
دلیل ضعف زیرساختهای آماری در کشور چیست؟
با پیش‌فرض مورد استفاده در طرح این سوال تا حدی مخالف هستم. به عبارتی زیرساختهای آماری کشور را نمی‌توان به کلی ضعیف دانست. زیر‌ساخت‌ها را می‌توان به دو بخش نرم‌افزاری و سخت‌افزاری تقسیم کرد. بخش نرم‌افزاری شامل دانش و سواد آماری موجود در کشور است، که بدون شک در این زمینه با مشکل خاصی مواجه نیستیم. وجود استادان و دانشجویان و دانش‌آموختگان دارای دانش مورد نیاز در راستای تولید داده‌ها و آمارهای مورد نیاز کشور بخش نرم‌افزاری زیرساختهای آماری را به شدت تقویت کرده و نقطه‌ضعفی را در این حوزه باقی نگذاشته است. همچنین پژوهشکده آمار به عنوان بازوی پژوهشی و تحقیقاتی مرکز آمار ایران در حوزه‌های روش‌شناسی و کاربردی به اجرای طرح‌های پژوهشی زیادی در این راستا اقدام کرده که نتایج آن طرح‌ها به شکل مستقیم در اجرای طرح‌های جمع‌آوری و تهیه اطلاعات آماری مورد استفاده قرار می‌گیرد. شاهد این مدعا به‌روز بودن روش‌های تولید آمار کشور است که با توجه به اطلاع شخصی اینجانب در اکثر آمارهای تولید‌شده در سازمان‌های آماری به خصوص در مرکز آمار ایران از آخرین توصیه‌ها و دستورالعمل‌های بین‌المللی تهیه آمارها بهره برده می‌شود که در مجامع
بین‌المللی در این خصوص جمهوری اسلامی ایران دارای موقعیتی مناسب و قابل قبول است. به‌طور خلاصه ممکن است که از لحاظ دانش آماری در سطوح اول زیرساختهای نرم‌افزاری قرار نداشته باشیم ولی سطح نرم‌افزاری موجود پاسخگوی نیازهای آماری کشور در سطوح تعیین‌شده و توصیه‌شده بین‌المللی است.
در ارتباط با بخش سخت‌افزاری زیرساختهای آماری کشور را می‌توان به ساختارها و ابزارها تقسیم‌بندی کرد. در حوزه ابزارها طی سال‌های اخیر گام‌های قابل توجهی توسط نظام آماری کشور برداشته شده است. به عنوان مثال استفاده از تکنولوژی در فرآیندهای تهیه و تولید آمار گسترش زیادی داشته که دقت و سرعت تهیه آمارها را بالا برده است. در سرشماری‌های سال 1385 به بعد از دستگاه‌های اسکن پرسشنامه‌ها استفاده می‌شود که باعث کاهش چشمگیر خطاهای ورود اطلاعات و افزایش سرعت آماده شدن اطلاعات مندرج در فرم‌ها شده است. در سرشماری کشاورزی صورت‌گرفته در سال گذشته پرسشنامه‌های کاغذی برای جمع‌آوری اطلاعات حذف و از تبلت استفاده شد که سرعت جمع‌آوری و دقت پردازش داده‌ها را به شدت بالا برد. لذا در ارتباط با ابزارها نیز پیشرفت‌های قابل توجهی در سال‌های گذشته صورت گرفته و این به معنی ایده‌آل بودن شرایط نیست. تا چند سال پیش ابزار جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات پرسشنامه‌های فیزیکی بوده‌اند که در زمان تکمیل هیچ ابزار کنترلی بر جلوگیری از بروز خطاهای احتمالی نداشتند و پس از تکمیل هم توسط نیروی انسانی داده‌آزمایی می‌شدند که گاه با خطاهایی همراه بوده است. ولی
طی سال‌های اخیر نظام آماری حرکتی را آغاز کرده که درصدد است تا با استفاده هرچه بیشتر از تکنولوژی‌های روزآمد در راستای افزودن به کمیت‌ها و کیفیت‌ها بهره ببرد.
نهایتاً در زمینه ساختارها می‌توان بیان کرد که تا حدی با مشکلات مواجه بوده‌ایم. از عمده‌ترین مشکلات، مستقل نبودن ادارات استانی و منطقه‌ای متصدی امر جمع‌آوری اطلاعات است. شکل‌گیری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور علاوه بر مزایای بسیار زیاد در امر نظارت و برنامه‌ریزی کشور در امر استقلال دفاتر آمار و اطلاعات سراسر کشور از نهادهای سیاسی نیز بسیار تاثیرگذار بوده است. از عمده‌ترین مشکلات بخش‌های زیر‌ساختی کمبود منابع مالی در اختیار بازوهای جمع‌آوری آمار و اطلاعات در سطح کشور است. به‌رغم توجه نسبی و تدارک منابع برای گردآوری اطلاعات، بازهم مشکل کمبود منابع مالی احساس می‌شود و ضعف در این حوزه بدون شک کمیت و کیفیت آمارها و داده‌های جمع‌آوری‌شده را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
آیا می‌توان گفت چون بخش خصوصی قوی در ایران وجود ندارد و کاربرد آمار فقط برای سیاستگذاران است، آمار دقیق تولید نمی‌شود؟
بحث ورود نداشتن بخش خصوصی در تمام زمینه‌ها، اقتصاد ایران را با مشکلات زیادی همراه کرده است. در یک اقتصاد دولتی به دلیل اینکه دولت وابستگی مالی به مردم و بخش خصوصی ندارد لذا نیازی هم به پاسخگویی در قبال سیاست‌های اتخاذ کرده ندارد. عدم لزوم پاسخگویی در قبال سیاست‌ها باعث خواهد شد حساسیت‌های زیادی در قبال سیاست‌های اعمال‌شده وجود نداشته باشد. در یک اقتصاد خصوصی که دولت در آن اجازه انجام فعالیت اقتصادی را ندارد تنها از طریق مالیات‌ها هزینه‌های اعمال سیاست‌های خود را تامین مالی کرده و در قبال نحوه هزینه‌کرد منابع مالیاتی جمع‌آوری شده به مردم پاسخگوست. لذا سعی خواهد کرد سیاست‌هایی دقیق و قابل دفاع را اتخاذ کند. از آنجا که آمار پایه و اساس برنامه‌ریزی است لذا در سیاستگذاری‌های دولتی توجه کمتری به آمارها و حساسیت کمتری نسبت به دقت آنها وجود دارد. بنابراین دولتی بودن حتی از اهمیت و لزوم به‌کارگیری آمار و اطلاعات در امر سیاستگذاری خواهد کاست.
در ارتباط با خصوصی‌سازی فعالیت‌های گردآوری آمار و اطلاعات این‌گونه می‌توان اظهار‌نظر کرد که برخی از آمارها و ارقام دارای ویژگی محرمانه بودن هستند که تصدی‌گری تهیه و تولید آنها را نمی‌توان به بخش خصوصی واگذار کرد. البته طی دهه گذشته بر اساس قانون برنامه توسعه و تصمیم بر کاهش تصدی دولت، فعالیت‌هایی که قابلیت واگذاری به بخش خصوصی را داشته‌اند واگذار شده‌اند از جمله اجرای تمامی طرح آمارگیری در استان‌ها توسط شرکت‌های طرف قرارداد با معاونت آمار و اطلاعات سازمان برنامه و بودجه. به نظر بنده این مساله که آمار فقط برای سیاستگذاران دولتی کاربرد دارد نادرست است. برای تصمیم‌گیری در بسیاری از حوزه‌ها توسط اقشار مختلف جامعه وجود آمار و اطلاعات مناسب لازم است. تصمیم‌گیری در امور سرمایه‌گذاری بدون شناخت وضعیت عمومی کشور و وضعیت اختصاصی قسمت‌های هدف، امری پرخطر است. به‌طور مثال آمار پروانه‌های ساختمانی صادرشده در یک سال می‌تواند برای یک سرمایه‌گذار در بخش ساختمان، راهنمایی مناسب از برآورد عرضه سال بعد باشد. البته این مساله که آیا غیر از سیاستگذاران کسان دیگری به سراغ آمار می‌روند یا نه، یک بحث فرهنگی و اجتماعی نیز هست.
آیا نبود بازار تقاضا برای آمارهای مختلف را می‌توان به عنوان یکی از دلایل ضعف نهادهای آماری ایران دانست؟
همان‌گونه که در قسمت قبل بیان کردم، با اصطلاح ضعف نهادهای آماری موافق نیستم. ضعف در آمار و ارقام محاسبه‌شده به علت ضعیف بودن نهادهای آماری کشور نیست بلکه این نهادها متناسب با تقاضایی که از آنها می‌شود و انتظاری که از آنها می‌رود اقدام به تهیه آمار و ارقام می‌کنند. منابع محدود و نیازهای نامحدود همواره انسان را مجبور به انتخاب بر سر دوراهی‌ها کرده است. اینکه با منابع تخصیص داده‌شده چه اولویت‌بندی برای تهیه آمار و اطلاعات صورت پذیرد تا حد زیادی در حوزه اختیارات نهادهای آماری نیست ولی تقاضای موثر بخش خصوصی (تقاضایی که با قدرت خرید و تامین مالی همراه باشد) حتماً تاثیرگذار خواهد بود. تقاضا برای آمار و اطلاعات هم‌اکنون به دلیل آگاهی کم جامعه از نحوه استفاده از آمار در تصمیم‌گیری‌ها و به عبارتی پایین بودن سطح سواد و فرهنگ آماری است و لذا استفاده از آنها محدود به قشر دانشجویان و محققان و بعضاً سیاستگذاران است. نهادهای آماری وظیفه عرضه آمار را دارند و به دلیل غیرانتفاعی بودن تولید آمار (وظیفه بخش دولتی) بازار آن توسط عرضه و تقاضا مشخص نمی‌شود بلکه بخشی از آمارها به دلیل حساسیت موضوع تهیه می‌شود مثل نرخ تورم، نرخ
بیکاری یا اجرای سرشماری و بخش دیگر با توجه به امکانات و منابع دولتی تهیه می‌شود که این مساله متناسب با تقاضای آمار است. مسلماً اولویت به طرح‌هایی داده می‌شود که متقاضی دارد. البته متصدی تولید آمار یا همان دولت نیز متناسب با اولویت‌های خود توزیع منابع می‌کند.
چرا در ایران اثر سیاستگذاری‌ها بر شاخص‌های مختلف اندازه‌گیری نمی‌شود. مثلاً نمی‌دانیم پرداخت یارانه‌ها در افزایش سطح رفاه یا شاخص‌های کلان اقتصادی چه تاثیری داشته است؟
این مساله که تاثیر سیاست‌های دولت بر شاخص‌های مختلف اندازه‌گیری شود جزو وظایف نهادهای تولید آمار نیست. بلکه بر عهده پژوهشگران است. این مراکز دانشگاهی هستند که باید توجه دانشجویان خود را به این موضوعات معطوف کنند و از آنها بخواهند با ابزار آمار این پژوهش‌ها را انجام دهند. البته در حد توصیف اولیه، نتایج آمار در نشریات بررسی می‌شوند ولی بررسی نتایج سیاست‌ها بر شاخص‌های کلان بر عهده این مراکز نیست.
راهکارهای جنابعالی برای داشتن نظام آماری قوی و کارآمد چیست؟
به نظر اینجانب در اولین موقعیت و فرصت مناسب سیاستگذاران باید مساله مرجعیت آماری را در کشور حل کنند و به آن پایان دهند تا از انجام فعالیت‌های موازی که منجر به اتلاف منابع محدود در اختیار نظام آماری کشور و تشویش و چندگانگی آماری می‌شود، پیشگیری به عمل آید. در گام دوم پس از پایبندی کامل نظام آماری به قوانین و اصول مصوب مرجعیت رسمی آماری کشور و جلوگیری از اقدامات موازی سایر دستگاه‌ها و سازمان‌ها باید تمام اطلاعات آماری دستگاه‌ها و سازمان‌هایی که فعالیت آماری دارند در یک بانک اطلاعاتی جمع‌آوری و پردازش شوند و آن‌گاه از منافع و مزیت‌های اطلاعات منسجم و یکپارچه استفاده کرد. در این راستا اقداماتی همچون تشکیل شبکه ملی آمار صورت گرفته است. شبکه ملی آمار شبکه‌ای است متشکل از پایگاه‌های اطلاعاتی استاندارد، تامین‌کننده آمارهای مورد نیاز کشور در دستگاه‌های اجرایی که با اتصال و دسترسی به داده‌های خام و ریزداده‌ها، پایگاه اطلاعات آماری کشور را تغذیه می‌کند و گزارش‌های آماری را به صورت برخط با حفظ محرمانگی در اختیار افراد ذی‌نفع قرار می‌دهد. لذا این اقدام و اقداماتی از این دست در راستای افزودن به توان نظام آماری کشور در
دستور کار برنامه‌ریزان و سیاستگذاران قرار گرفته است.
کارشناسان معتقدند انتشار آمار دقیق با سرعت بالا یکی از نیازهای اساسی کشور است اما نهادهای آمارگیر کشور هنوز بر اسب و ارابه سوارند و نمی‌توانند در عصر موتور آمارهای دقیق را با سرعت بالا منتشر کنند. دلیل آن چیست؟
درگذشته به‌رغم دقت بالای سازمان‌های متولی در گردآوری داده‌ها و اطلاعات آماری، سرعت انتشار اطلاعات به سبب محدودیت در برخورداری از امکانات پیشرفته فنی و ابزاری آنچنان که باید و شاید در سطح بالایی نبود. اما در سال‌های اخیر به دلیل برخورداری از امکانات و تجهیزات کارآمد همچون تبلت و بسته‌های نرم‌افزاری پیشرفته در گردآوری داده‌ها و انتشار اطلاعات سرعت انتشار اطلاعات به‌طور قابل توجهی افزایش یافته و با استانداردهای بین‌المللی منطبق است. به عنوان مثال هم‌اکنون آمار مربوط به نرخ تورم به شکل ماهانه و در روزهای ابتدایی هر ماه محاسبه و اعلام می‌شود. ولی باز هم در برخی حوزه‌ها با مشکلاتی مواجه هستیم که تمام سعی و تلاش نظام آماری مرتفع کردن آنهاست.
با توجه به نیاز کشور به آمارهای روزآمد چه پیشنهادهایی برای تولید این آمار دارید؟
رسیدن به هدف مطرح‌شده در این سوال چند سالی است که توجه نظام آماری کشور را به خود معطوف داشته و در راستای محقق کردن این هدف تلاش‌هایی هم صورت پذیرفته که به برخی از آنها اشاره می‌کنم.
دسترسی به آمارهای روزآمد نیازمند استقرار نظام آماری منسجم و یکپارچه است که بتواند به شکلی برخط (آنلاین) اطلاعات را گردآوری و در مدت زمانی کوتاه به انتشار اطلاعات بپردازد. در راستای نیل به این هدف، مرکز آمار ایران در حال تشکیل نظام جامع ثبت‌های آماری ایران (Iran STARS) است. هدف از اجرای این نظام، گسترش تولید آمارهای ثبتی مبنا به ویژه سرشماری‌های ثبتی مبنا، مانند سرشماری عمومی نفوس و مسکن است. اطلاعات ثبتی مبنا با دقتی بالا و به شکلی روزآمد نیاز کشور در این حوزه را تا حد بسیار زیاد پاسخگو خواهد بود.
دیدگاه تان را بنویسید