اصلاح ناخوانده

محمد ناظری: بامداد جمعه بیست و چهارم آبان‌ماه، بنابر تصمیم سران سه قوه قیمت بنزین سهمیه‌ای از ۱۰۰۰ به ۱۵۰۰ تومان افزایش یافت و بنزین آزاد نیز ۳۰۰۰ تومان قیمت‌گذاری شد. هرچند دولت اعلام کرد تمام منابع حاصل از این طرح را که حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان است بین مردم توزیع می‌کند، اما خیلی زود اعتراضات به افزایش قیمت بنزین شروع شد. روز شنبه گزارش‌هایی در مورد تجمع در شهرهای مختلف منتشر شد. خیلی زود برخی از اعتراضات به خشونت کشیده شد و در هفته‌ای که اینترنت در ایران قطع بود، در برخی شهرها و به‌خصوص در شهرهای اقماری پمپ‌بنزین‌ها، بانک‌ها و برخی از ساختمان‌های عمومی آتش زده شد و فروشگاه‌ها غارت شد. هرچند آمار دقیقی در دسترس نیست اما کشته شدن چند نفر و خسارت شدید به ده‌ها ساختمان و مواردی از این دست متناسب با روزهای اول یک طرح اصلاحی در حوزه یارانه نیست؛ مگر اینکه عوامل دیگری به نارضایتی‌ها دامن زده باشد. اقتصاددانان معتقدند افزایش قیمت سوخت تنها جرقه اعتراضات است نه علت آن. به اعتقاد آنان، کار اهالی سیاست، گفت‌وگو و یارگیری از گروه‌های مختلف شهروندان و آماده کردن آنها برای تغییرات است. وقتی گروه‌های سیاسی در انجام این نقش ناتوان بمانند، مردم نارضایتی خود را در کف خیابان نشان می‌دهند. به نظر می‌رسد «همراهی اجتماعی» حلقه گمشده‌ای در زنجیره اصلاح اقتصادی در ایران است. در صورتی که عموم مردم سیاستگذاری را در تقابل با رفاه اجتماعی تلقی کنند، سیاستگذار هزینه‌های زیادی متحمل می‌شود. اهمیت همراهی اجتماعی در ایران و جهان به دلیل رشد بینش اجتماعی و گسترش اطلاعات افزایش یافته است. در دنیا نمونه‌های موفقی از اصلاح اقتصادی با همراهی اجتماعی را می‌توان پیدا کرد. در روسیه بعد از فروپاشی شوروی، یلتسین و تیم اقتصادی او با تکیه بر دیپلماسی ارتباطی، موج اجتماعی را با جریان اصلاحات همراه کردند. در برزیل نیز لوئیز پریرا با تکیه بر این ملاحظات، توانست تا حدودی اصلاحات اقتصادی را به مقصد برساند؛ اصلاحاتی که در کشورهای همسایه شکست خورده بودند.

 همچنین تجارب تاریخی مثل بحران مالی 2008 در دنیا و سوابق ناموفق اصلاح اقتصادی در ایران، جلب همراهی اجتماعی را دشوار کرده است. در طرح بنزینی اخیر، مسوولان دولتی که بارها افزایش قیمت بنزین را تکذیب کرده بودند به یکباره و شبانه از طرح خود رونمایی کردند؛ آن هم بدون اینکه پیشتر مردم و گروه‌های مختلف مردم قانع شده باشند. به اعتقاد جامعه‌شناسان همین عدم شفافیت می‌تواند به شکاف دولت-ملت دامن بزند و اعتمادی را که لازمه شروع اصلاحات اقتصادی در جامعه است سلب کند. تجربه تاریخی نشان می‌دهد اقدامات مشابهی که دولت در مورد اصلاح یارانه‌ها انجام داده است موجب افزایش سایر قیمت‌ها شده است و به نظر می‌رسد مردم به طرح جدید اصلاح قیمت سوخت هم خوش‌بین نیستند. اما با وجود تجارب متعدد چرا دولتمردان در سال‌های گذشته نتوانسته‌اند مردم را به اصلاحات اقتصادی امیدوار کنند؟ با این وضعیت چه چیزی در انتظار آینده اصلاحات اقتصادی کشور خواهد بود؟