کرانی ندارد بیابان ما*

جواد حیدریان: ایران سرزمین جبر جغرافیایی است. قرار گرفتن در اقلیم خشک و نیمه‌خشک، کم‌بارشی، تبخیر بالا و افزایش دما بیابان را برای سرزمین ما به ارمغان آورده است. بالغ بر 60 درصد خاک سرزمین ایران یا بیابانی است یا در آستانه بیابانی شدن است. اما آیا اکوسیستم بیابانی به خودی خود بی‌ارزش است؟ پاسخ منفی است. بیابان اکوسیستمی طبیعی است. مثل جنگل، تالاب یا اکوسیستم‌های استپی و مرتعی. اما آنچه مایه نگرانی است، بیابان‌زایی است. یعنی اگر اکوسیستم‌های غیربیابانی به مرور بدل به بیابان شوند، سرزمین مسیر زوال و تخریب را در پیش گرفته است. آیا ایران در چنین وضعیتی قرار گرفته است؟ شوربختانه پاسخ مثبت است. ایران یکی از بزرگ‌ترین کشورهایی است که به دلیل موقعیت جغرافیایی و وضعیت طبیعی از یک طرف و روندهای توسعه ناپایدار و مدیریت غیراصولی منابع به‌خصوص منابع آب، در حال بیابان‌زایی است.

روز جهانی بیابان‌زدایی به این دلیل از سوی سازمان ملل نامگذاری شده است تا به برنامه‌ریزان و شهروندان سرزمین‌های خشک و نیمه‌خشک یادآوری کند، بیابان‌زایی مساله فراگیر و جهانی است. تعریف دقیق بیابان‌زایی به تخریب سرزمین ارجاع می‌دهد. بیابان‌زایی خاک را غیرقابل بهره‌برداری می‌کند و هرگونه رویش و عمل‌آوری سبز در سرزمین به صفر میل می‌کند. زوال سرزمین در ایران آغاز شده است. بنا به اظهارنظرهای کارشناسان امور بیابان، در کنار ضروریات تغییرات اقلیمی، مدیریت ناپایدار و برنامه‌ریزی نامنطبق بر توان اکولوژیک سرزمین سبب شده ایران از جمله کشورهای در معرض بیابان‌زایی باشد. اما آیا مهار بیابان‌زایی ممکن است؟ پاسخ به این پرسش نیازمند تحقیقات آکادمیک و میدانی و بررسی داده‌های آماری مرتبط با طرح‌های مدیریت بیابان است. نهادهای مرتبط با سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری از جمله مرکز تحقیقات جنگل‌ها و معاونت بیابان این سازمان بر این باورند که مهار مناطق مستعد بیابانی شدن، بیش از بیابان‌زدایی اهمیت دارد. چراکه باید میان اکوسیستم‌های بیابانی و مناطق دیگر تفکیک قائل شد. فراتر از این به دلیل موقعیت جغرافیایی ایران، پهنه‌های وسیعی از کشور اکوسیستم‌های کویری دارند که این مناطق با بیابان تفاوت‌های فاحشی دارد اما در ذهن بسیاری از توده‌های مردم این دو یعنی کویر و بیابان معادل معنایی یکسانی دارند. در این پرونده علاوه بر تفکیک این چند موقعیت اکوسیستمی به دلایل گسترش بیابان‌زایی در ایران و فرآیند بیابان‌زدایی خواهیم پرداخت و به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهیم که چرا سرزمین ایران لقمه چربی در کام اژدهای بیابان است و چرا بیابان‌زدایی به کندی صورت می‌گیرد. 17 ژوئن مصادف با 27 خرداد روز جهانی مبارزه با بیابان است. صندوق بین‌المللی توسعه کشاورزی (IFAD) سازمان ملل متحد پیشتاز امر بیابان‌زدایی در جهان است. این صندوق فعالیت بیابان‌زدایی را از قاره آفریقا شروع کرده است. علاوه بر آفریقا و به‌خصوص شمال این قاره، کشورهای خاورمیانه بیش از دیگر مناطق جهان در معرض این پدیده خطرناک هستند. بنا به تعریف سازمان ملل، توسعه بیابان‌ها در کره زمین زندگی بیش از ۲ /۱ میلیارد انسان را در بیش از ۱۱۰ کشور دنیا تهدید می‌کند.

*مطلع غزلی از مولانا / دیوان شمس