دست‌های بسته
تحریم‌ها و فیلترینگ چگونه مانع استارت‌آپ‌های ایرانی می‌شوند؟
عصر استارت‌آپ‌ها که رسید، امیدوار شدیم که اقتصاد توانی تازه برای رشد پیدا کند و جوانان بیشتری کار پیدا کنند. چنین هم شد و اگر قرار بود این مسیر ادامه پیدا کند، باید استارت‌آپ‌هایمان در کشورهای منطقه فعال می‌شدند و در بازاری 300 میلیون‌نفری عرض اندام می‌کردند. اما سوال این است که چرا بنگاه‌های نوآور ایرانی از حضور در بازارهای منطقه باز ماندند؟
احتمالاً دو مانع در مسیر آنها وجود دارد؛ یکی تحریم‌های اقتصادی و دیگری، فیلترینگ. تحریم‌ها مانع دستیابی به فناوری‌های مدرن و حضور در بازارهای منطقه می‌شوند و فیلترینگ اجازه نمی‌دهد بنگاه‌های ایرانی پا بگیرند و به اندازه‌ای بزرگ شوند که در بازارهای منطقه رقابت کنند.
اخیراً سیدابوالحسن فیروزآبادی، دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی، گفته «تا زمانی که فیلترینگ وجود داشته باشد و فضای اعتماد برای توسعه بازار تکنولوژی‌های نوین در کشور فراهم نشود، نمی‌توانیم به برندسازی، به‌ویژه در حوزه بین‌الملل، امیدوار باشیم.»
دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی «استفاده افراطی از ابزارهایی مثل فیلترینگ» را عامل وارد شدن لطمه‌های جدی به برندسازی اجتماعی و اقتصادی دانست و گفت: «دولت‌ها به‌دنبال مدیریت مستقیم قدرت هستند و نمی‌توانند ساختار‌ها و معماری‌هایی را پیاده‌سازی کنند که به‌طور غیرمستقیم این قدرت را مدیریت کند؛ در قبال برند‌سازی‌های ملی که کاملاً اجتماعی شده، به دلیل ناتوانی در مدیریت این قدرت نرم، در استفاده از ابزارهایی چون فیلترینگ افراط می‌کنند و توجه ندارند که با این کار به برندسازی اجتماعی و اقتصادی لطمات جدی وارد می‌شود.» این روزها شبکه‌های ماهواره‌ای و فضای مجازی پر شده از تبلیغات دفاتر مهاجرت یا آگهی وکلای زبده‌ای که می‌توانند مهاجرت را برای جوانان ایرانی آسان کنند. افزایش آمار مهاجرت به‌طور مستقیم به این گزارش مربوط نیست؛ اما در همین تبلیغ‌ها مخاطب خاصی خطاب قرار می‌گیرد که بررسی دو عامل گرفتاری‌اش که سرمنشأ مشکلاتش نیز هست، موضوع ادامه متن پیش‌رو است.
«آیا نوآور هستید و ایده‌های جذابی برای کسب‌وکارتان دارید؟ شما واجد شرایط اخذ ویزای استارت‌آپی هستید.» این جمله آغاز راه مهاجرت برای نوآوران و استارت‌آپ‌هاست. در سال‌های اخیر درِ بسیاری از سفارتخانه‌ها به روی متخصص‌ها و تحصیل‌کرده‌های ایرانی باز بوده، اما این‌بار فرش قرمز برای نوآوران به‌ویژه در حوزه تک و فین‌تک پهن شده است. اگر تا پارسال پنج عامل مشکلات اصلی استارت‌آپ‌ها را تشکیل می‌دادند، امسال به صورت جدی به جای کاهش مواردی که سد راه توسعه و پیشرفتشان شده است، با ششمین مورد یعنی مهاجرت استارت‌آپ‌ها روبه‌رو هستیم.
مهاجرت استارت‌آپ یعنی مهاجرت جمعی ایده، دانش و توانمندی. این امر در خلأ اتفاق نمی‌افتد و دلایل اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی زیادی پشت آن وجود دارد؛ اما در این متن به دو عامل مستقیم و اصلی آن یعنی «فیلترینگ» و «تحریم» خواهیم پرداخت.
تقریباً از زمان ورود اینترنت به ایران، در تمامی سه دهه گذشته دولت به دنبال فیلتر کردن این شبکه جهانی، بوده است و هیچ دولتی تاکنون قدمی برای گشایش این مسدودشدگی برنداشته که هیچ، خودش هم میراث ناصوابی برجای گذاشته است. یکی اورکات و یوتیوب را فیلتر کرد، بعدی فیس‌بوک و دیگری اینستاگرام را. این امر به رشد سریع گروه‌های ذی‌نفع از فیلترینگ منجر شد که درآمدشان سر به فلک گذاشت. چهار سال پیش، محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر وقت فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) به این تناقض اشاره کرد و گفت: «وی‌پی‌ان به‌راحتی در کشور فروخته می‌شود. هیچ اقدامی برای مبارزه با این تجارت انجام نمی‌شود و دلیل آن مشخص است... .»
تقریباً تمامی رسانه‌های اجتماعی معروف در ایران، از جمله توئیتر سابق (ایکس فعلی)، فیس‌بوک، اینستاگرام، تلگرام، واتس‌اپ، یوتیوب و... مسدود هستند. در حالی کاربران ایرانی بدون وی‌پی‌ان نمی‌توانند به جهان آزاد اطلاعات دسترسی داشته باشند که ایران کشوری جوان است و رشد کاربران اینترنت در تمامی این سال‌ها برای مراجع بین‌المللی هم خیره‌کننده بوده است. در ابتدای سال 2023، ضریب نفوذ اینترنت ایران به 6 /78 درصد جمعیت یا نزدیک به 70 میلیون نفر رسید. در کشور 9 /126 میلیون اتصال تلفن همراه و 48 میلیون کاربر شبکه اجتماعی وجود دارد که بیش از نیمی از جمعیت است. بر اساس یک نظرسنجی در سال 2022، 5 /78 درصد از شهروندان ایرانی حداقل یک بار از اپلیکیشن‌های شبکه‌های اجتماعی استفاده کرده‌اند. بیش از 70 درصد از واتس‌اپ، بیش از 40 درصد از اینستاگرام و بیش از 30 درصد از تلگرام استفاده کرده‌اند (ایسپا).
مسلماً ایرانی‌ها برای دسترسی به اپ‌های مسدودشده، از وی‌پی‌ان استفاده می‌کنند و همین باعث می‌شود بر اساس داده‌های جمع‌آوری‌شده از سوی VPN Gate، ایران پس از کره جنوبی به دومین کاربر بزرگ وی‌پی‌ان در جهان تبدیل شود و به گفته انجمن تجارت الکترونیک تهران، تلاش‌های دولت برای مسدود کردن این سایت‌ها بر معیشت یک میلیون ایرانی تاثیر منفی گذاشته است.
حالا در این میان و در دل همین محدودیت‌ها، شرکت‌های نوآوری پا به عرصه گذاشتند که گل و خمیره وجودشان از اینترنت و دانش و ارتباط با جهان بوده و هست. چه کسی است که نداند فیلترینگ اینترنت تاثیرات منفی زیادی بر رشد استارت‌آپ‌ها داشته و دارد؟ مشخصاً دسترسی محدود به اطلاعات، دانش و تکنولوژی مهم‌ترین اثر فیلترینگ بر دانش‌بنیان‌هاست. فیلترینگ موجب می‌شود استارت‌آپ‌ها نتوانند به منابع اطلاعاتی و آموزشی آنلاین دسترسی پیدا کنند؛ این موضوع مانع از یادگیری و به‌روز شدن آنها در مورد روندها و تکنولوژی‌های روز می‌شود. کارشناسان مشکلات در برقراری ارتباط را موضوع دیگر آسیب فیلترینگ بر استارت‌آپ‌ها می‌دانند. بسیاری از استارت‌آپ‌ها برای برقراری ارتباط با مشتریان، تامین‌کنندگان و سرمایه‌گذاران به ابزارهای آنلاین و شبکه‌های اجتماعی نیاز دارند. نه اینکه کلاً راهی برای دور زدن این مشکل وجود نداشته باشد، اما به‌طور کلی فیلترینگ این ابزارها را محدود و ارتباطات را دشوار می‌کند. برای درک سختی این وضعیت باید فیلترینگ را در کنار تحریم‌ها قرار دهیم. یعنی تحریم‌ها نه‌تنها دست استارت‌آپ‌ها را برای همکاری با دیگر همتایانشان کوتاه کرده، بلکه فیلترینگ راه‌های ارتباطی آنلاین را نیز بسته است.
آیا می‌توانیم باور کنیم هدف کسب‌وکارها چیزی جز جذب مشتریان بیشتر است؟ همانند تمامی شرکت‌ها، شرکت‌های نوآور هم به دنبال پیدا کردن مشتریان بیشتر هستند؛ اما فیلترینگ و تحریم توأمان بازار هدف را کاهش داده است. فیلتر شدن پلت‌فرم‌های محبوبی مانند اینستاگرام و تلگرام به کاهش تعداد کاربران و مشتریان بالقوه استارت‌آپ‌ها منجر شده و تحریم مسیر همکاری با مشتریان بین‌المللی را بسته است. بر اساس اطلاعات سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات ایران، اپراتورهای تلفن همراه و ارائه‌دهندگان خدمات اینترنتی ایرانی به دلیل فیلترینگ متحمل ضررهای زیادی شده‌اند. ایرانسل، دومین اپراتور تلفن همراه کشور، هشت تریلیون ریال (حدود 16 میلیون دلار)، شرکت شاتل، دیگر اپراتور تلفن همراه، 60 درصد ترافیک و 40 درصد از کل درآمد خود را از دست داده‌اند و مبین‌نت 100 میلیارد ریال ضرر کرده است (بیش از 200 هزار دلار). در همین راستا یادمان هست که بر اساس آمار انجمن ارتباطات، قطعی اینترنت در مهرماه 1401 چه ضرر هنگفتی به کسب‌وکارهای آنلاین زد.
با در نظر گرفتن این آمار می‌توان دریافت که فیلترینگ چگونه مانع جاری شدن رود سرشار فناوری ارتباطات ما به دریای جهانی اطلاعات شده است. سد فیلترینگ بر توانایی استارت‌آپ‌ها در جذب مشتری اثر منفی گذاشته است و یکی از دلایل جا ماندن استارت‌آپ‌های ایرانی در رقابت با همتایان خود در منطقه را باید همین موضوع دانست. یکی از مهم‌ترین راه‌های رشد استارت‌آپ‌ها تبلیغات برای بازاریابی است. بسیاری از آنها برای تبلیغات و بازاریابی به پلت‌فرم‌های آنلاین وابسته‌اند. از آنجا که فیلترینگ این پلت‌فرم‌ها را محدود کرده، باعث کاهش کارایی کمپین‌های تبلیغاتی‌شان شده است.
سرکوب نوآوری
به‌طور قطع یکی از مهم‌ترین آثار فیلترینگ و تحریم، کاهش نوآوری است. بسیاری از استارت‌آپ‌های ایرانی باوجود توانایی بالا در ایده‌پردازی، با مسدود شدن مسیر ارتباط از داخل و تحریم از خارج دچار مشکل شده‌اند. تبادل ایده‌ها و همکاری‌های بین‌المللی در فضای آزاد ارتباطات شکل می‌گیرد و خلاف آن بر نوآوری و خلاقیت استارت‌آپ‌ها تاثیر منفی می‌گذارد. همچنین باید در نظر داشت که برای دور زدن فیلترینگ، استارت‌آپ‌ها ممکن است مجبور به استفاده از وی‌پی‌ان‌ها یا راهکارهایی دیگر شوند که هزینه‌های اضافی را به همراه دارد. دولت آمار استفاده از وی‌پی‌ان را اعلام نمی‌کند، اما تخمین زده می‌شود که ارزش وی‌پی‌ان‌ها به میلیون‌ها دلار می‌رسد. محمدحسن آصفری، نماینده مجلس اخیراً گفته است که درآمد حاصل از فروش وی‌پی‌ان بیش از 500 تریلیون ریال (بیش از یک میلیارد دلار) در سال است و اپراتورهای وی‌پی‌ان حتی یک ریال مالیات پرداخت نمی‌کنند.
از سوی دیگر فیلترینگ مداوم و ادامه تحریم‌های حوزه دیجیتال و تکنولوژی ایران می‌تواند بی‌اعتمادی کاربران و سرمایه‌گذاران نسبت به استارت‌آپ‌های ایرانی را به دنبال داشته باشد، که مطمئناً بر سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های جهانی نقش منفی دارد. یعنی حتی اگر همین الان تحریم‌ها برداشته شود، سرمایه‌گذاران خارجی به دلیل پیشینه منفی ایران در تحریم‌ها از یک‌سو و فیلترینگ داخل کشور از سوی دیگر میل به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های استارت‌آپی ایران ندارند. در حالی که بسیاری از استارت‌آپ‌های منطقه با جذب سرمایه‌های خطرپذیر جهانی خود را به برندهای بین‌المللی تبدیل می‌کنند؛ نوآوران ایرانی به دلیل تحریم و فیلترینگ از این بازار جا مانده‌اند؛ چراکه این دو عامل با ایجاد موانع مختلف، مسیر رشد را دشوار کرده و کاهش رقابت‌پذیری آنها را در پی داشته است.
در سال‌های گذشته به دلیل همین دو مورد، یعنی تحریم و فیلترینگ استارت‌آپ‌ها از رشد بازماندند؛ در حالی که شرکت‌هایی مانند اسنپ و تپسی باید وارد کشورهای منطقه می‌شدند و پروژه‌های بین‌المللی خود را محقق می‌کردند، نه‌تنها به دلیل تحریم‌ها از رقبا جا ماندند و زمین بازی را دودستی تقدیم آنها کردند، بلکه به خاطر فیلترینگ و محدودیت‌های قانونی در ایران با مشکلات جدی در خاک خود نیز مواجه شدند. قطعاً آن دورانی را که تپسی و اسنپ با فیلتر شدن گوگل مپ و ویز دچار مشکل شدند از یاد نبرده‌ایم، که حتی با وجود معرفی اپلیکیشن ایرانی جایگزین مسیریاب هم مشکلاتشان برطرف نشد. همچنین فروشگاه‌های بزرگی مانند دیجی‌کالا، خانومی، اسنپ‌شاپ با وجود رشد و توسعه همه‌جانبه و توان خدمت‌رسانی به کشورهای منطقه، به دلیل فیلترینگ و مشکلات پرداخت بین‌المللی توان گسترش خدمات را ندارند. امارات، تاجیکستان، افغانستان، عراق، و ترکیه کشورهایی بودند که قرار بود استارت‌آپ‌های ایرانی با ایجاد زیرساخت‌هایی برای ارائه خدمات تک و فین‌تک در بازارشان حضور داشته باشند و حتی همان‌طور که اشاره شد قراردادهایی هم در این زمینه بسته شد؛ اما تحریم‌ها فرصت رشد آنان را در منطقه گرفت. تپسی، اسنپ و دیجی‌کالا از جمله این شرکت‌ها بودند که به دلیل تحریم‌ها قراردادهایشان لغو شد.
وقتی برای استارت‌آپ‌های بزرگ‌تر این اتفاقات رخ داده، متاسفانه بسیاری از فروشگاه‌های آنلاین و استارت‌آپ‌های کوچک‌تر نیز به دلیل نداشتن توانایی در رقابت با بزرگ‌ترها و همچنین مشکلات ناشی از فیلترینگ، دور از ذهن نیست که نتوانند به فعالیت خود ادامه بدهند و اقتصاد ما فرصت رشد را از دست داد. این گروه همان مخاطبانی هستند که دفاتر مهاجرت به دنبال جذبشان هستند. کانادا، سوئد، ایالات‌متحده، انگلیس و آلمان از یک‌سو و امارات، قطر، ترکیه و عمان از سوی دیگر شرایط آسانی را برای جذب آنان در نظر گرفته‌اند. کافی است یک شرکت نوآور با رزومه حداقلی باشید تا بتوانید در مصاحبه‌های مهاجرتی از کار خود دفاع کنید و بعد ویزای کاری دریافت کنید. اما این تمام ماجرا نیست. هشدار مهم و جدی آن است که استارت‌آپ‌ها امروز با تمام جزئیات و کارمندانشان می‌توانند مهاجرت کنند. انگار شرکت ایکس را از خیابان ایگرگ تهران با جرثقیل بلند کنید و در خیابان وای عمان فرود آورید. زنگ خطر مدت‌هاست به صدا درآمده؛ هم محاصره شدیم و هم خود راه نفس خود را بستیم. هم تحریم و هم فیلترینگ راهی جز مهاجرت پیش‌روی استارت‌آپ ایرانی که مشکلات سیاسی، اقتصادی و محدودیت‌های قانونی را از نزدیک لمس کرده نگذاشته است. فرزین فردیس، عضو هیات‌رئیسه اتاق تهران، در گفت‌وگو با اکوایران پیش‌بینی کرده که ایران در ماه‌های پیش‌رو شاهد از دست دادن تعداد بیشتری از سرمایه‌های انسانی و سرمایه‌های فناورانه در حوزه اقتصاد دیجیتال، آن هم به نفع رقبای منطقه‌ای، خواهد بود. وی تاکید می‌کند، به‌زودی نیروهای بیشتری به ترکیه، امارات، قطر و حتی عمان می‌روند. حتی تعداد استارت‌آپ‌ها و گروه‌هایی که می‌توانند کارهای موازی را آنجا دنبال کنند، بیشتر و بیشتر می‌شوند.
در حالی که تک‌شاخ‌های همسایه در منطقه جولان می‌دهند و دولت‌ها وزارتخانه‌های تک و هوش مصنوعی به راه انداخته‌اند، استارت‌آپ‌های ایرانی به دنبال راه نفسی برای زنده ماندن هستند. زندگی نباتی شرکت‌های نوآور در فضای بسته تحریم، فیلترینگ و قوانین دست‌وپاگیر هیچ آینده‌ای را پیش‌روی ایران تجسم نمی‌کند. هر استارت‌آپی سقفی دارد و هر سرمایه‌گذار صبری؛ نباید گذاشت نوآوران ایرانی در سقفی از رشد درجا بزنند و سرمایه‌گذاران به دلیل ناامنی بازار صبرشان تمام شود و سرمایه‌های خود را خارج کنند. شاید همین دلایل باعث شده تا اولین درخواست نوآوران از رئیس‌جمهور رفع حصر اینترنت باشد. شاید به همین دلیل بود که تمامی نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری همین دو ماه پیش شعار رفع فیلترینگ سر می‌دادند. مانند هر بازار انحصاری دیگر رفع فیلترینگ با منافع خیلی‌ها به‌خصوص وی‌پی‌ان‌فروش‌ها همسویی ندارد؛ اما حکمرانی یک بار برای همیشه باید تکلیفش را با کاسبان تحریم و فیلترینگ روشن کند؛ پیش از آنکه همین استارت‌آپ‌های موجود نیز به اجبار به مهاجرت فکر کنند.
