هواپیمای روسی چرا زمین زده شد؟

توس طهماسبی/پژوهشگر روابط بین‌الملل

روز 24 نوامبر 2015 (3 آذر 1394) یک فروند هواپیمای تهاجم زمینی سوخو-24 روسیه که در حال بمباران مواضع مخالفان سوری در شمال غرب این کشور بود، به وسیله شلیک موشک هوا به هوا از یک فروند شکاری اف-16 نیروی هوایی ترکیه سرنگون شد. دولت ترکیه مدعی شد که هواپیمای روسی به مدت 17 ثانیه وارد حریم هوایی این کشور شده و چند بار هم به آن اخطار داده شده است. در مقابل دولت روسیه ورود به حریم هوایی ترکیه را رد کرد. واکنش مسکو شدید بود: ولادیمیر پوتین این اقدام ترکیه را خنجر زدن از پشت نامید و افزود دولت ترکیه به خاطر این موضوع تاوان سختی خواهد پرداخت. دو روز بعد بمب‌افکن‌های روسیه به کامیون‌هایی که از خاک ترکیه برای مخالفان سوری تدارکات حمل می‌کردند، حمله کرده و چند دستگاه از آنها را به آتش کشیدند. دو ناو روسی هم بی‌اعتنا به حریم دریایی ترکیه از تنگه‌های دریای سیاه عبور کردند. روسیه همچنین یکسری تحریم اقتصادی علیه ترکیه وضع کرد که شاید مهم‌ترین آنها محدودیت فروش نفت و گاز و نیز سفر توریست‌های روسی به ترکیه بود. ترکیه از آغاز جنگ داخلی سوریه، قاطعانه از مخالفان سوری حمایت کرد. این حمایت شامل ارسال اسلحه و تدارکات نیز می‌شد. انگیزه این سیاست ترکیه را می‌توان به سیاست جدید توسعه‌طلبی بر اساس هویت‌گرایی اسلامی اردوغان نسبت داد که تا حدودی به معنای بازگشت به میراث امپراتوری عثمانی و توجه دوباره به مرزهای ژئوپولتیک آن امپراتوری به عنوان حوزه نفوذ بالقوه ترکیه امروزی است. به علاوه، نزدیکی ایدئولوژیک حزب حاکم اردوغان با بخش عمده‌ای از مخالفان سوری که وابسته به اخوان‌المسلمین هستند، در جهت‌گیری سیاسی ترکیه موثر بوده است. عامل موثر دیگر در جهت‌گیری سیاسی ترکیه، نگرانی این کشور از خودگردانی کردهای سوریه و اثرات آن بر وضعیت سیاسی مناطق کردنشین ترکیه است. بر این اساس، ترکیه با پیش‌دستی و حمایت از مخالفان اسد و حتی ایجاد شرایط امن برای انتقال داوطلبان داعش در مرز ترکیه تلاش می‌کند مانع از تثبیت دستاوردهای فعلی کردهای سوریه شود. از سوی دیگر روسیه از آغاز بحران، از دولت بشار اسد حمایت سیاسی و نظامی به عمل آورده است. سوریه تنها پایگاه نفوذ باقیمانده مسکو در خاورمیانه است. پایگاه و تاسیسات دریایی طرطوس و لاذقیه، تنها پایگاه دریایی روسیه در خارج از مرزهایش به شمار می‌رود که از اهمیت ژئوپولتیک بسیاری نیز برخوردار است. روسیه پس از انفعال در برابر دخالت ناتو و سقوط قذافی که یکی مشتریان قدیمی مسکو به شمار می‌رفت، تصمیم گرفت با قدرت از دولت بشار اسد پشتیبانی کند. در واقع روسیه هم از آخرین پایگاهش در خاورمیانه دفاع می‌کند و هم در برابر روند افزایش قدرت منطقه‌ای ترکیه، واکنش پیشگیرانه نشان می‌دهد. بر اساس برخی از برآوردهای مراکز ژئوپولتیک ایالات متحده روند افزایش قدرت ترکیه در دو دهه آینده ممکن است موجب تسلط دوباره این کشور بر کل منطقه قفقاز شود. اما آنچه زمینه این حادثه را فراهم کرد پیدایش شرایط جدید در عرصه جنگ داخلی سوریه بود. در ژانویه و فوریه 2015 مخالفان پس از مدت‌ها رکود دست به پیشروی‌های مهمی در استان‌های ادلب و لاذقیه زدند که موجب نگرانی جدی مسکو شد. مشخص شد که ارتش سوریه تضعیف شده و دیگر به طور مستقل توان انجام عملیات مهمی را ندارد. به علاوه با نزدیک ‌شدن مخالفان به منطقه‌ای که برای روسیه حیاتی است، استان لاذقیه زنگ خطر را به صدا درآورد. پس از چند ماه بررسی مسکو تصمیم به دخالت مستقیم در جنگ از طریق استقرار چند اسکادران از نیروی هوایی‌اش در سوریه گرفت. دخالت نیروی هوایی که در پایان سپتامبر (مهر 94) آغاز شد، پس از حدود پنج هفته موازنه کلی درگیری‌ها را به نفع دولت اسد تغییر داد. با پیشروی یگان‌های ارتش سوریه در منطقه شمال و در جایی که گروه‌های ترکمان دست‌نشانده ترکیه حضور دارند، نگرانی آنکارا به بالاترین حد خود رسید. این کشور پس از چند مورد اخطار در مورد بمباران ترکمان‌ها و نیز نقض حریم هوایی‌اش دست به سرنگونی بمب‌افکن روسی زد.