خاموشی یک روشنایی
چرا نام منوچهر فرهنگ ماندگار شد؟
«دکتر منوچهر فرهنگ» را دهخدای اقتصاد ایران می‌نامند؛ او با آثار ماندگار و میراث پایدارش چنان در عرصه اقتصادی و توسعه علمی ایران تاثیرگذار بود که درگذشت او همچون خاموشی یک روشنایی است.
پرده نخست؛ خانواده
در سال ۱۲۹۸ منوچهر فرهنگ در شهر بابل به دنیا آمد. او گرگان، شهری را که در آن بزرگ شده بود وطن خود می‌دانست؛ چراکه خانواده او زمانی که دو سال داشت، به دلیل تغییر شغل پدر از بابل به گرگان مهاجرت کرده بودند. پدرش آموزگار بود و دستی هم در تحقیق و تالیف داشت؛ نخستین کتاب کلاسیک در سال اول فارسی را او نوشت و در تالیف دیگر کتاب‌های درسی هم نقش داشت. فرهنگ بزرگ با وجود آنکه تحصیلات قدیمی داشت ولی با زبان فرانسه آشنا بود و به قول خود فرهنگ پسر به‌طور کلاسیک تفکر می‌کرد. منوچهر فرهنگ فرزند بزرگ خانواده علم‌دوستی خود را مدیون خانواده به‌ویژه پدر و مادرش می‌داند و در خاطرات کودکی‌اش گفته که جور دیگر برادرانش را هم او کشیده و به آنها کمک کرده؛ چراکه پدرش بضاعت مالی مناسبی نداشته است.
پرده دوم؛ مهاجرت تحصیلی به تهران
از آنجا که منوچهر فرهنگ سودای تحصیلات عالیه در سر داشت، پس از پایان تحصیلات دوران ابتدایی، راه پایتخت را در پیش گرفت و در حالی که پا به نوجوانی گذاشته بود هم کار می‌کرد و هم مشغول تحصیل شده بود. او پس از اخذ دیپلم ریاضی بلافاصله در دانشگاه تهران در رشته حقوق پذیرفته شد. هرچند به گفته خودش علاقه چندانی به تحصیل در رشته حقوق نداشت اما از آنجا که دانشجویی کوشا و بااستعداد بود، در این رشته با نمره‌های بالا فارغ‌التحصیل شد تا راه را برای ادامه تحصیل در اروپا هموار کند. آرزویی که از کودکی در سر داشت و همه تلاشش را برای تحقق این خواسته به کار برده بود.
پرده سوم؛ ترک منصب دولتی
او پس از اتمام تحصیلات، به عنوان حقوقدان در سازمان برنامه مشغول به کار شد. از آنجا که یکی از منتقدان جدی نظام سیاسی حاکم بود، به قصد اصلاح آن سازمان مدتی مشغول به کار شد. اما همین رفت‌وآمدها از او منتقد جدی‌تری ساخت. همین شرایط باعث شد چند سال بعد در حالی که ازدواج کرده بود و دو دختر داشت، به جای اشتغال در سازمانی دولتی که سرخورده و ناامیدش کرده بود به قصد تحصیل راه اروپا را در پیش بگیرد.
پرده چهارم؛ فرانسه مسیر عالیه
فرهنگ اگرچه چهار دهه از عمرش را پشت سر گذاشته بود اما همراهی همسرش هما شهیدی تحصیل را در اولویت زندگی‌اش قرار داد. با جهد در آموزش از کشور فرانسه دکترای اقتصاد دولتی دریافت کرد. فرانسه یکی از کلیدی‌ترین بازیکنان بازی‌های سیاسی و اقتصادی اروپاست. اخذ این مدرک به‌ویژه در آن مقطع زمانی از اهمیت بالایی برخوردار بود. حضور او در پاریس، با حضور جهانگیر تفضلی در سازمان یونسکو همزمان شده بود. تفضلی آن روزها سفیر کبیر ایران در یونسکو بود و زمانی که منوچهر فرهنگ را به اتفاق همسر و دو دخترش ملاقات کرد، نتوانست شگفتی‌اش را پنهان کند. تفضلی بعدها به منوچهر فرهنگ گفته بود: «روزی که آمدی و گفتی در این مقطع در حال تحصیل هستی در دلم مسخره‌ات کردم و گفتم نمی‌توانی چنین کاری بکنی. من را ببخش. معذرت می‌خواهم.» روند تحصیل فرهنگ بسیار دشوار پیش رفت؛ چراکه در دانشکده حقوق و علوم اقتصادی دانشگاه پاریس هم درس اقتصاد می‌خواند و هم بر زبان‌های فرانسه و انگلیسی مسلط شد. در نهایت پس از چهار سال موفق شد با پایان‌نامه «مصائب و مشکلات برنامه‌ریزی در کشورهای رو به رشد» «دکترای دولتی» بگیرد. همین مجاهدت و پیگیری در تحصیل درهای مهمی را به رویش بعد از اتمام تحصیلات و بازگشت به ایران گشود.
پرده پنجم؛ بازگشت به ایران و اشتغال به کار
فرهنگ در سال ۱۳۴۴ در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران استخدام شد و بعد از تشکیل دانشکده اقتصاد در آن دانشگاه مشغول تدریس شد و سپس به دانشگاه ملی آن زمان (شهید بهشتی فعلی) منتقل شد و زمانی ریاست دانشگاه ملی ایران را بر عهده گرفت. او بعدها درباره نحوه اتمام همکاری‌اش با دانشگاه‌ها گفت: مرا در جریان انقلاب فرهنگی از دانشگاه ملی پاک‌سازی کردند.
پرده ششم؛ ترجمه پایدار
از میان فعالیت‌های علمی، پژوهشی و فرهنگی منوچهر فرهنگ اگر بخواهیم تنها سه دستاورد را به عنوان مهم‌ترین دستاوردها در حوزه علم اقتصاد ایران نام ببریم قطعاً یکی از آنها ترجمه کتاب «تئوری عمومی بهره و پول» خواهد بود. ترجمه‌ای که در سال 1348 عنوان جایزه بهترین کتاب اقتصادی سال (کینز) را از آن خود کرد.
دکتر حسین پیرنیا ملقب به پدر دانش اقتصاد ایران، اقتصاددان و دولتمرد و قانونگذار و پایه‌گذار دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران پیشنهاد ترجمه یکی از مهم‌ترین آثار اندیشمندان حوزه اقتصادی را به منوچهر فرهنگ ارائه کرد.
حمید دیهیم، استادیار اسبق دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران در این‌باره گفته است: دکتر پیرنیا به عنوان شاگرد ممتاز کینز ترجمه‌ای از کتاب این اندیشمند انجام داده بود که به اندازه کافی مفهوم نبود بنابراین برای دسترس قرار دادن این مرجع اقتصادی به دنبال فردی بود تا بتواند اندیشه‌های کینز را به شیوایی، به فارسی برگرداند. در واقع باید گفت که پیش از ترجمه این کتاب، اندیشه‌های کینز در دانشگاه‌های ایران تدریس می‌شد؛ اما نه از روی یک کتاب مشخص، بلکه هر استاد جزوه خودش را تدریس می‌کرد که آن جزوه در حد فهم خود آن استاد از اندیشه‌های این اقتصاددان بود. اما اساتید دانشگاهی تصریح کردند که پس از ترجمه‌ای که دکتر فرهنگ از اثر کینز انجام داد، اکثر استادان و دانشجویان به فهم واحدی از اندیشه‌های کینزی رسیدند. دکتر فرهنگ، دکتر منوچهر حقیقی و دکتر حسین پیرنیا، در درس اقتصاد کلان، اندیشه‌های کینز را به ما تدریس می‌کردند. اما همان‌گونه که گفته شد، اثر دکتر فرهنگ به جهت رسیدن به یک ترجمه روان فارسی و ایجاد یک فهم مشترک بین اقتصاددانان ایرانی و نیز به این جهت که دومین ترجمه کتاب کینز در تمام دنیا محسوب می‌شد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. باید به این نکته هم اشاره کنم که کتاب کینز، کتابی بود که نمی‌شد، آن را به سادگی ترجمه کرد؛ چرا که برخی واژه‌ها اصلاً معادلی در فارسی نداشتند. به خاطر دارم زمانی که کتاب کینز برای ترجمه به دکتر فرهنگ داده شد، می‌گفتند فرهنگ را دنبال «نخود سیاه» فرستاده‌اند اما او به خوبی توانست از عهده این کار برآید.
پرده هفتم؛ تاسیس انجمن اقتصاددانان ایران
دومین اقدام ماندگار فرهنگ را باید تاسیس مهم‌ترین انجمن اقتصادی ایران دانست. در معرفی انجمن اقتصاددانان ایران آمده؛ این انجمن نخستین و قدیمی‌ترین سازمان علمی وابسته به اقتصاددانان ایرانی است که در سال ۱۳۵۱ خورشیدی توسط دکتر منوچهر فرهنگ بر پا شد. گفته شده هسته اولیه این انجمن ابتدا در سال ۱۳۵۰ با همت جمعی از استادان اقتصاد دانشگاه تهران شکل گرفت. سپس با شرکت استادان سایر دانشگاه‌ها، نفرات اولیه گرد هم آمدند که فعالیت‌های آنان به تهیه اساسنامه و تشکیل انجمن اقتصاددانان ایران در سال ۱۳۵۱ منجر شد که تحت شمار ه ۱۴۲۵ اساسنامه آن در سازمان ثبت شرکت‌ها ثبت شد. در ابتدا حسین پیرنیا به عنوان نخستین رئیس انجمن در سال اول تاسیس فعالیت کرد و سپس بعد از او فرهنگ تا پایان عمر به عنوان رئیس انجمن به کار خود ادامه داد و به شهادت اعضا حتی با وجود سالمندی، همواره در سخنرانی‌های علمی ماهانه انجمن اقتصاددانان ایران که در آخرین پنجشنبه هر ماه تشکیل می‌شد، مشارکت فعال داشت و در پایان جلسات پس از سخنرانی استادان به جمع‌بندی و ارائه نظر علمی پیرامون سخنرانی می‌پرداخت.
در اساسنامه این انجمن آمده است: به منظور بالا بردن و گسترش دانش اقتصاد، بهبود کیفیت آموزش علوم اقتصادی، توسعه تحقیقات اقتصادی و کمک علمی به حل مسائل اقتصادی کشور، انجمن اقتصاددانان ایران تشکیل می‌شود. همچنین در راستای اهداف انجمن، از آن سال تاکنون تقریباً هر ماه جلسات سخنرانی انجمن تشکیل شده که در آن اقتصاددانان و مقامات کشور درباره مهم‌ترین مسائل اقتصادی کشور سخنرانی کرده‌اند. همین بند از اساسنامه می‌تواند نمایانگر اهمیت تاسیس چنین انجمنی باشد که زحمات فرهنگ را ماندگارتر می‌کند.
بر اساس اطلاعات سایت این انجمن هم‌اکنون دکتر حمید دیهیم رئیس انجمن است و دکتر لطفعلی بخشی، پیمان مولوی، دکتر مسعود زاهدی‌اول، دکتر علی دینی‌ترکمانی، دکتر بهروز هادی‌زنوز و ایمان فرجام‌نیا اعضای هیات اجرایی فعلی این انجمن هستند. از دیگر افراد شاخص عضو پیوسته انجمن می‌توان به دکتر علی رشیدی، دکتر علی‌اکبر نیکواقبال، دکتر موسی غنی‌نژاد، دکتر باقر قدیری‌اصلی، دکتر بابک اسماعیلی، دکتر محمدحسین ادیب، دکتر مرتضی بهشتی، دکتر جعفر خیرخواهان، دکتر حسین راغفر و دکتر تیمور رحمانی نیز نام برد.
حالا این انجمن به عنوان میراث پایدار فرهنگ به یک پایگاه مهم علمی برای طرفداران علم اقتصاد بدل شده است؛ که از یک‌سو می‌تواند به نهادهای مهم کشور مانند دولت و مجلس مشورت دهد و از طرفی می‌تواند بهترین منتقد آنان باشد. این انجمن دارای کمیسیون‌های تخصصی است که در آن کمیسیون‌ها اعضای انجمن گردهم آمده و مباحث تخصصی را دنبال می‌کنند. این انجمن از حمایت‌های اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران هم برخوردار است و دفتر انجمن در یکی از ساختمان‌های اتاق قرار دارد و سخنرانی‌های ماهانه انجمن نیز در محل اتاق واقع در خیابان طالقانی برگزار می‌شود.
پرده هشتم؛ دایره‌المعارف اقتصادی
او تنها «فرهنگ لغت اقتصادی» کشور را تدوین و نام «دهخدای اقتصاد ایران» را هم از آن خود کرده است. فرهنگ برای تدوین این کتاب ارزشمند پنج سال مداوم کار کرد و نتیجه زحماتش را با تعدد تجدید چاپ‌های کتابش دیده است. او برای گردآوری اصطلاحات اقتصادی به بازارها و مراکز مختلف اقتصادی می‌رفته و همنشین حجره‌نشینان بازار تهران می‌شد تا اصطلاحات اقتصادی را به‌گونه‌ای ترجمه کند که فعالان کف بازار هم آن را درک کنند.
پرده نهم؛ پژوهشگری و نویسندگی
منوچهر فرهنگ کتاب‌های متعددی نوشت، ترجمه کرد و به چاپ رساند. در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود.
نظریه عمومی اشتغال، بهره و پول، جان مینارد کینز، منوچهر فرهنگ (مترجم)، ناشر: نشر نی
فرهنگ علوم اقتصادی: انگلیسی-فارسی، منوچهر فرهنگ، ناشر: آسیم
فرهنگ فشرده علوم اقتصادی: انگلیسی-فارسی، منوچهر فرهنگ، ناشر: البرز
فرهنگ علوم اقتصادی: انگلیسی-فارسی، منوچهر فرهنگ، ناشر: ذهن‌آویز
استراتژی و تاکتیک در شطرنج، منوچهر فرهنگ، عباس لطفی، ناشر: فرزین
قدرت و رونق: فزون رشدی کمونیستی و استبداد سرمایه‌داری، مانکر اولسون، منوچهر فرهنگ (مترجم)، ناشر: موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی
زبان عمومی و تخصصی مهندسی صنایع: ویژه داوطلبان آزمون کارشناسی ارشد، گرایش‌های: صنایع -سیستم‌های اقتصادی اجتماعی- مدیریت سیستم و بهره‌وری، سیداباذر نورحسینی، منوچهر فرهنگ (زیرنظر)، ناشر: سنجش (وابسته به موسسه فرهنگی هنری سنجش)
توسعه کشاورزی بین‌المللی، کارل ایچر، جان استاتز، منوچهر فرهنگ (مترجم)، ناشر: موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی، ۱۳۸۱
سرگذشت یک علم، کالبدشکافی نظام آموزش علم اقتصاد در ایران، میکائیل عظیمی، محمداسمعیل مطلق، با مقدمه منوچهر فرهنگ، ناشر: کویر، ۱۳۸۲
دین‌های ایران باستان، گئو ویدن گرن، منوچهر فرهنگ (مترجم)، ویراسته آرزو رسولی، تهران: آگاهان ایده، ۱۳۷۷
پژوهشی در برنامه‌ریزی سوسیالیستی، ژان مارژفسکی، منوچهر فرهنگ (مترجم)، تهران: دانشگاه ملی، ۱۳۵۵
پرده نهم؛ سال‌های پایانی یک اندیشمند
دیهیم درباره سال‌های آخر عمر فرهنگ گفته است: او آنقدر ترجمه کرده بود که نور چشمانش را از دست داده بود و ناچار با ذره‌بین بزرگ گردی که در دست می‌گرفت، هم کتاب می‌خواند و ترجمه می‌کرد و هم به افرادی که نزد او می‌رفتند، نگاه می‌کرد. او خودش گفته بود که قطره‌قطره اشک دل از چشم جان افشانده‌ام / تا نهال عشق ایران در جهان بنشانده‌ام. اما متاسفانه درآمدی که از راه ترجمه داشتند، کفاف زندگی‌شان را نمی‌داد. او به ناچار در اوایل دهه 1370، خانه‌ای را که با دستمزد ترجمه کتاب کینز به دست آورد برای ادامه زندگی‌اش فروخت.
پرده دهم؛ خاموشی یک روشنایی
دکتر منوچهر فرهنگ اقتصاددان نامی ایران که اشعار بسیاری نیز سروده و در سال 1388 به عنوان چهره برتر اقتصاد معرفی و تقدیر شد؛ دوشنبه‌شب 5 بهمن 88 در منزل به علت کهولت و ایست قلبی در 90سالگی درگذشت.
منابع:
1- سایت انجمن اقتصادی ایران
2- هفته‌نامه تجارت فردا
3- روزنامه ایران
4- سایت مشاهیر ایران
5- روزنامه دنیای اقتصاد
