شباهت هشت به شش
شورش هشتم ژانویه در برزیل چه شباهتی به شورش ششم ژانویه در آمریکا دارد؟
شباهت آنچه در روز هشت ژانویه در برازیلیا پایتخت برزیل اتفاق افتاد، به شورش شش ژانویه سال 2021 در آمریکا، غیرقابل انکار است. در هر دو این حوادث، رهبر جناح راست افراطی -دونالد ترامپ در ایالات متحده و ژائیر بولسونارو در برزیل- برای ماه‌ها ادعا می‌کرد که اگر در انتخابات پیش‌رو شکست بخورد به این معناست که تقلبی گسترده رخ داده است. و بعد از شکست حامیانشان این ادعاها را پذیرفتند و با متوسل شدن به خشونت تلاش کردند تا نتایج رای‌گیری را باطل کنند. حمله به ساختمان‌های دولتی در برزیل هم همچون آمریکا بیش از هر چیز حمله به نهادهای دموکراتیک و اصل دموکراسی با یک دلیل اصلی بود: توهم. ناظران ماه‌ها هشدار داده بودند که تندروهای طرفدار بولسونارو ممکن است نسخه آمریکای جنوبی از حمله به کنگره آمریکا را به امید مقابله با پیروزی لولا به نمایش بگذارند. هر دو این شورش‌ها نشان دادند که چگونه رهبران سیاسی می‌توانند ذهن حامیان خود را در راستای تهدید دموکراسی و اغلب برای منافع شخصی، تحت تاثیر قرار دهند. بسیاری از حامیان این رهبران حتی معتقد بودند که برای دفاع از دموکراسی به پا خاسته‌اند، در حالی که در واقعیت علیه آن عمل کردند.
حوادث هشت ژانویه در برازیلیا
روز هشت ژانویه هزاران نفر از طرفداران ژائیر بولسونارو، رئیس‌جمهور سابق برزیل، به ساختمان‌های دولتی حمله کردند و خواستار بازگشت قهرمان خود، یک پوپولیست راستگرا که در انتخابات سال گذشته شکست خورده بود، به قدرت شدند. این شورش یک هفته پس از مراسم تحلیف لوئیس ایناسیو لولا داسیلوا، رئیس‌جمهور چپگرای برزیل که در آن انتخابات پیروز شده بود، رخ داد. بسیاری از طرفداران بولسونارو بدون هیچ مدرکی باور داشتند که لولا در انتخابات تقلب کرده است. البته بولسونارو هم با نپذیرفتن شکست در انتخابات به این دروغ دامن زد. حزب او تلاش کرد تا نتیجه انتخابات را باطل کند و طرفدارانش دو ماه بعد از انتخابات بیرون از پادگان‌های نظامی اردو زدند و از نیروهای مسلح خواستند تا کودتا کنند. اما وقتی تلاش طرفداران بولسونارو برای کودتا شکست خورد، آنها تصمیم به شورش گرفتند. پلیس اما در مقابل حمله آنها واکنش چندانی نشان نداد. با وجود هشدارهای متعدد در روزهای قبل از شورش، مبنی بر اینکه بولسوناریست‌ها در حال طراحی یک توطئه هستند، ظاهراً یک طرح امنیتی از سوی فرماندار برازیلیا در آخرین لحظه کنار گذاشته شد. در روز هشت ژانویه تعداد کمی از جاده‌ها مسدود شده بود و هیچ نیروی کمکی به ساختمان‌های دولتی فرستاده نشد.
آنچه در برازیلیا اتفاق افتاد به وضوح از حمله حامیان دونالد ترامپ به ساختمان کنگره در شش ژانویه 2021 الهام گرفته شده بود.
شورشیان -که بسیاری از آنها پرچم زرد و سبز برزیل را که به نماد جنبش راست افراطی بولسونارو تبدیل شده، بر تن داشتند- حدود ساعت سه بعدازظهر از خطوط پلیس عبور کردند و به سمت سطح شیب‌دار منتهی به ساختمان کنگره رفتند.
فیلم‌های تکان‌دهنده‌ای که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد نشان می‌دهد که شبه‌نظامیان طرفدار بولسونارو با سرعت از سطح شیب‌دار به پالاسیو دو پلانالتو، دفاتر ریاست‌جمهوری می‌روند، در راهروهای ساختمان پرسه می‌زنند و دادگاه عالی مجاور را در حالی که شیشه‌های آن شکسته شده بود، خراب می‌کنند.
این ویدئوها آتش‌سوزی در داخل ساختمان کنگره را نشان می‌دهد. شورشیان اثاثیه داخل اتاق‌ها را شکستند و به اطراف پرتاب کردند. بنابر گزارش‌ها اشیای بسیاری در کاخ ریاست‌جمهوری و دادگاه عالی به سرقت رفتند.
پلیس در نهایت برای متفرق کردن شورشیان از گاز اشک‌آور و اسپری فلفل استفاده کرد.
واکنش لولا و بولسونارو به حمله
لولا در زمان حمله در برازیلیا نبود، اما در سخنرانی خشمگینانه‌ای بولسونارو را مسوول هرج‌ومرج دانست و قول داد «هرکسی که در این حوادث نقشی داشته باشد مجازات خواهد شد». لولا کسانی را که در این حملات شرکت کردند، «وندال، نئوفاشیست و متعصب» خواند و دستور مداخله فدرال در پایتخت را صادر کرد و پلیس را تحت کنترل دولت مرکزی قرار داد. بولسونارو نیروی سابق ارتش برزیل که متحد بین‌المللی اصلی‌اش دونالد ترامپ بود در آستانه مراسم تحلیف لولا از برزیل خارج شد و در زمان حمله در فلوریدای آمریکا به سر می‌برد.
او به وقایع روز یکشنبه هشت ژانویه با چند پست کوتاه در شبکه‌های اجتماعی پاسخ داد که در آنها از سابقه خود در دولت دفاع می‌کرد و در عین حال گفت که حمله به ساختمان‌های دولتی عبور از خط قرمز است. بولسونارو در توئیتر خود نوشت: «تظاهرات مسالمت‌آمیز در چارچوب قانون، بخشی از دموکراسی است. با این حال غارت و حمله به ساختمان‌های دولتی مانند آنچه امروز اتفاق افتاد، و همچنین آنچه توسط چپ‌ها در سال‌های 2013 و 2017 انجام شد از این قاعده مستثنی هستند.» بولسونارو از محکوم کردن مهاجمان خودداری کرد و در عوض به ادعای لولا مبنی بر اینکه او مسوول است، حمله کرد. او گفت: «من در تمام مدت ماموریتم، همیشه در چهار ردیف قانون اساسی، احترام و دفاع از قوانین، دموکراسی، شفافیت و آزادی مقدسمان باقی مانده‌ام. همچنین اتهامات بی‌اساس رئیس فعلی قوه‌مجریه در برزیل را رد می‌کنم.»
پس از این حمله صدها نفر دستگیر شدند و تحقیقات جنایی زیادی آغاز شد. چگونگی برنامه‌ریزی اعتراضات در دستور کار بازرسان قرار گرفت. موضوع دیگری که مورد تحقیق قرار گرفت این بود که چرا پلیس واکنش جدی نشان نداد.
در زمان حمله شورشیان پلیس مقاومت جدی از خود نشان نداده و در واقع به آنها اجازه ورود به ساختمان‌های دوتی را داده بود. اما دلیل همراهی پلیس پایتخت با بولسوناریست‌ها چه بود؟
بولسونارو دهه‌ها صرف ساختن یک پایگاه سیاسی در میان پلیس و سربازان کرد و برای افزایش بودجه و مزایای آنها مبارزه کرد.
او در سال 2019 سربازان و پلیس نظامی را از کاهش حقوق بازنشستگی مستثنی کرد و پلیسی را که به قتل غیرقانونی محکوم شده بود عفو کرد. بولسونارو همچنین تلاش کرد قانونی را تصویب کند که عملاً در چنین مواردی به پلیس مصونیت قضایی بدهد.
در مقابل دیلما روسف، جانشین برگزیده لولا، با راه‌اندازی کمیسیونی در سال 2011 برای بررسی جنایات مرتکب‌شده در دوران دیکتاتوری نظامی برزیل در سال‌های 1964 تا 1985، خشم نیروهای مسلح را برانگیخت. خود روسف جزو شکنجه‌شدگان آن دوران بود.
بعید است که دولت لولا ترجیحات سیاسی پلیس را تغییر دهد. اما می‌تواند فرماندهان و افسرانی را که مشخص است از وظایف خود در حفاظت غفلت کرده‌اند برکنار کند، بنابراین این پیام را ارسال می‌کند که پلیس باید قانون را بی‌طرفانه اجرا کند.
آخرین پژوهش‌ها
بازرسان برزیلی در تحقیقات شورش هشت ژانویه با چند پرسش اساسی روبه‌رو هستند. طرفداران بولسونارو ادعا می‌کنند در انتخابات تقلب شده است اما ناظران بی‌طرف و مسوولان برگزاری انتخابات هیچ مدرکی دال بر تقلب پیدا نکردند. آنچه در حال حاضر مورد بررسی است این است که چه چیزی باعث شد تظاهرات هشت ژانویه تبدیل به شورش و حمله با ساختمان‌های دولتی شود.
در روزهای پس از روی کار آمدن آقای لولا در اول ژانویه، فراخوان‌های گسترده‌ای در رسانه‌های اجتماعی برای تظاهرات بزرگ در پایتخت، برازیلیا، منتشر شد. این تماس‌ها در میان حامیان آقای بولسونارو بیشتر در دو اپلیکیشن واتس‌اپ و تلگرام پخش می‌شد. بر اساس یک گزارش اطلاعاتی از سوی پلیس نظامی برازیلیا، حداقل 100 اتوبوس حامل چهار هزار تظاهرات‌کننده از جمعه تا یکشنبه وارد پایتخت شدند. مشخص نیست که دعوت در رسانه‌های اجتماعی برای اولین‌بار از کجا سرچشمه گرفته یا کاروان‌های اتوبوس چگونه سازماندهی شده‌اند. همچنین مشخص نیست که چرا شورشیان توانستند به این راحتی وارد ساختمان‌های دولتی -کنگره، دادگاه عالی و دفاتر ریاست‌جمهوری- بشوند. افسران پلیس ایالتی سعی کرده بودند مانع آنها شوند اما تعداد شورشیان بسیار بیشتر بود. لولا اواخر روز یکشنبه فرمان اضطراری را امضا کرد که مقامات فدرال را مسوول امنیت در پایتخت برزیل قرار داد و از آن زمان انحلال کمپ‌های اعتراضی به صورت مسالمت‌آمیز ادامه پیدا کرد. همچنین کنگره برزیل نیز برای یک جلسه اضطراری از تعطیلات فراخوانده شد.
آینده برزیل پس از هشت ژانویه
در جریان شورش‌های روز یکشنبه هشت ژانویه در برازیلیا به هیچ وجه خطر جدی کودتا یا انقلاب مردمی وجود نداشت و امروز نیز چنین خطری وجود ندارد. اما سناریوهای بسیار مشکل‌ساز دیگری روی میز وجود دارد که می‌تواند زندگی را برای رئیس‌جمهوری لوئیس ایناسیو لولا داسیلوا سخت کند و به سلامت دموکراسی و اقتصاد برزیل در هفته‌ها و ماه‌های آینده آسیب برساند. جهان بر شباهت‌های میان هشت ژانویه برزیل و شش ژانویه ایالات متحده متمرکز شده است، و به درستی چنین است. اما یکی از جزئیات کلیدی و شاید کمتر مورد توجه قرارگرفته، این است که طی دو سال پس از حمله حامیان دونالد ترامپ به ساختمان کنگره ایالات متحده، هیچ خشونت سیاسی دیگری در این مقیاس در ایالات متحده رخ نداده است. البته خطر واقعی است. مقامات ایالات متحده به‌طور مداوم از گروه‌های تروریستی داخلی ضددولتی به عنوان بزرگ‌ترین تهدید برای امنیت ملی یاد می‌کنند. اما تاکنون، اجرای موثر قانون و همچنین تلاش‌های دولت جو بایدن برای شناسایی و مجازات مسوولان شش ژانویه و در عین حال بهبود یا حداقل مدیریت شکاف‌های سیاسی کشور، به جلوگیری از رخ دادن اتفاقات بدتر کمک کرده است. البته عملکرد گذشته تضمینی برای نتایج آینده نیست. و دلایلی وجود دارد که باور کنیم برزیل حداقل در کوتاه‌مدت با خطر دائمی ترور داخلی و اختلال در زندگی روزمره روبه‌رو خواهد بود.
دو هفته قبل از قیام نافرجام یکشنبه، مقامات مردی را دستگیر کردند که ظاهراً یک وسیله انفجاری را روی یک تانکر نفت در نزدیکی فرودگاه برازیلیا قرار داده بود، به این امید که هرج‌ومرج ایجاد کند و به نحوی از تحلیف لولا جلوگیری کند.
بعد از روز یکشنبه هشت ژانویه، حداقل سه دکل انتقال برق در ایالت‌های روندونیا و پارانا تخریب شد و سه دکل دیگر آسیب دید که به گفته مقامات، به نظر می‌رسد «خرابکاری» بوده است. روز دوشنبه، گروه‌های طرفدار بولسونارو در تلگرام و توئیتر از حامیان خود خواستند دسترسی به پالایشگاه‌ها را در سراسر کشور مسدود کنند و در نتیجه با ایجاد کمبود سوخت دولت لولا را بی‌ثبات کنند (البته پلیس مستقر شد و ظاهراً مانع این طرح شد). مطمئناً، پس از هر رویداد تکان‌دهنده‌ای مانند اتفاقات هشت ژانویه، همیشه تلاش‌هایی برای حملات کپی کردن آن صورت می‌گیرد که در نهایت به نتیجه نمی‌رسد.
در ایالات متحده، موانع در مقابل ساختمان‌های دولتی برای ماه‌ها پس از شش ژانویه 2021 در واشنگتن دی‌سی وجود داشت. اما در اینجا به تفاوت اصلی میان ایالات متحده و برزیل بازمی‌گردیم. در برزیل، وفاداری نیروهای ارتش و پلیس اساساً مورد تردید است. به یاد داشته باشید که دولت بولسونارو با سربازان فعال یا بازنشسته که در یک مقطع یک‌سوم کابینه او را تشکیل می‌دادند و صدها پست کلیدی فدرال را در اختیار داشتند، از جهاتی یک دولت نظامی بود. امروز، ارتش برزیل رهبری یا حمایت از کودتا یا هر تلاش دیگری برای برکناری لولا از قدرت را انجام نخواهد داد. افسران ارشد آگاه هستند که نه اکثریت مردم برزیل و نه جامعه بین‌المللی چنین چیزی را تحمل نخواهند کرد. اما در کشوری با وسعت، پیچیدگی و تقسیم‌بندی‌های سیاسی برزیل، داشتن چیزی کمتر از وفاداری کل نیروهای امنیتی همچنان می‌تواند چالش‌های مهمی برای حاکمیت ایجاد کند.
شواهد جدید حاکی از آن است که روز هشت ژانویه برخی از پلیس‌ها و سربازان نه‌تنها کنار ایستادند، بلکه فعالانه به آشوبگرانی که کاخ ریاست‌جمهوری، کنگره و دادگاه عالی را غارت کردند، کمک کردند.
رسانه‌های برزیلی گزارش داده‌اند که لولا در مورد استقرار ارتش برای توقف شورش‌ها مردد بود، زیرا مطمئن نبود که وفاداران بولسونارو در درون صفوف ارتش ممکن است اوضاع را بدتر کنند یا نه. تصمیم آشکار لولا برای حفظ وزیر دفاع خود، که فرماندهان نظامی او را دوست دارند و به او اعتماد دارند، به‌رغم درخواست‌های گسترده چپ‌ها برای استعفای او، نشان می‌دهد که رئیس‌جمهور معتقد است اوضاع حساس است و می‌خواهد به جای پاکسازی صفوف ارتش از وفاداران بولسونارو نیروهای مسلح را تا آنجا که ممکن است با خود همراه کند.
اگر قرار بر این باشد که دولت برزیل از تجربه ایالات‌متحده در مورد شش ژانویه چیزی بیاموزد، این است که اگرچه آنها ممکن است از اتحاد کوتاه‌مدت در روزها و ماه‌های پس از هشت ژانویه بهره ببرند، اما حفظ این وحدت در درازمدت برای تقویت دموکراسی برزیل بسیار دشوار خواهد بود؛ نقطه‌ضعفی که بولسونارو و حامیانش بدون شک به دنبال بهره‌برداری از آن خواهند بود.
