پیشروی به منطقه صفر
آیا چین به اروپا متمایل می‌شود؟
هزینه‌های خروج آشفته چین از استراتژی کوویدصفر در حال افزایش است. با وجود آمار تلفات رسمی تقریباً ثابت، تعداد زیادی از آگهی‌های ترحیم برای چهره‌های عمومی مسن از دانشگاهیان گرفته تا خوانندگان اپرا، اثر مرگ‌آور این ویروس در میان جمعیت آسیب‌پذیر را نشان می‌دهد. بیمارستان‌ها در چندین بخش از کشور پر شده‌اند و تلاش برای واردات داروهای ضدویروسی و مسکن‌ها در چین، کمبود آنها در سراسر آسیا را به همراه آورده است. پیش‌بینی‌های غیررسمی، تعداد افرادی را که ممکن است در موج لغو استراتژی کووید صفر جان خود را از دست دهند، حدود یک میلیون نفر تخمین می‌زند. چنین چشم‌اندازی نه‌تنها به وجهه «شی جین پینگ»، قدرتمندترین رهبر چین از زمان «مائو تسه تونگ» آسیب می‌زند، بلکه، باعث شده دو سال تبلیغات چینی‌ها در موج‌سواری با ابزار افزایش تلفات کووید در غرب برای دفاع از سیاست‌های دو سال گذشته به عنوان شاهدی بر حکومت برتر چین نیز به محاق برود. اما در پس این ویرانی، یک بازبینی اساسی در سیاست‌های خارجی و اقتصادی «شی» در حال وقوع است. به گفته مقامات چینی و مشاوران دولت، پکن در حال تنظیم سیاست‌هایی با هدف بهبود روابط دیپلماتیک به شدت تیره‌شده‌ای است که بر تنور اقتصاد شدیداً تحت فشار این کشور می‌دمند. مقامات و مشاوران می‌افزایند که انگیزه پشت این بازبینی‌ها -که البته هنوز در موفقیت آن تردید وجود دارد- تقلیل فشارهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاست خارجی است که امروز علیه چین به سطوح بحرانی رسیده‌اند.
عمده این سیاست‌ها و طرح‌های جدید انعکاس واقعیت‌بخشی به روح بیستمین کنگره حزب کمونیست چین در ماه اکتبر هستند، مهم‌ترین رویداد در تقویم سیاسی چین که به مدت پنج سال مسیر حرکت کشور را مشخص می‌کند. پس از ماه‌ها سیاست داخلی سبعانه، «شی» سومین دوره رهبری خود بر حزب کمونیست چین را به شکل بی‌سابقه‌ای تثبیت کرد و توانست کمیته اجرایی حزب را مملو از وفاداران خود کند. با کنگره‌ای که امروز به شدت از او حمایت می‌کند، «شی» امروز در حال تلاش برای بازبینی سیاست‌هاست. مقامات و مشاوران دولت او می‌گویند از منظر اقتصادی، اهداف اصلی بازگرداندن رشد قوی به اقتصاد راکد، بهبود وضعیت صدها میلیون کارگر روستایی، تثبیت بازار مریض مسکن و مقابله با بحرانی است که به دارایی بسیاری از دولت‌های محلی آسیب زده است. «چن زیوو»، یکی از اقتصاددانان برجسته چینی که از دانشگاه «ییل» فارغ‌التحصیل شده، انتظار دارد پکن مجموعه‌ای از سیاست‌های رشدزا را اجرا و هدف رشد اقتصادی برای سال ۲۰۲۳ را روی «شش درصد یا بیشتر» تنظیم کند که بسیار بالاتر از پیش‌بینی 4 /4درصدی صندوق بین‌المللی پول است. او که در «مدرسه اقتصاد دانشگاه هنگ‌کنگ» تدریس می‌کند، می‌گوید: «با توجه به اینکه چین نرخ رشد متوسط پنج‌درصدی را (در برنامه توسعه خود) هدف‌گذاری کرده و سال ۲۰۲۲ رشد این کشور احتمالاً حدود سه درصد بوده، پس نرخ هدف برای سال ۲۰۲۳ باید چیزی حدود هفت درصد باشد.» چندین اقتصاددان دیگر نیز رشد تولید ناخالص داخلی چین در سال ۲۰۲۳ را بالای پنج درصد پیش‌بینی کرده‌اند.
از منظر دیپلماتیک، هدف اصلی چین برای خروج از دوره‌ای که احساس آزاردهنده انزوا به پکن دست داده، بهبود روابط با برخی از کشورهای غربی با تمرکز بر روابط چین با اروپاست که به دلیل حمایت چین از شریک خود روسیه در طول جنگ مسکو علیه اوکراین، به شدت آسیب دیده است. «یو جی»، کارشناس چین در «اندیشکده چَدِم‌هاس» انگلیس می‌گوید: «از نظر دیپلماتیک، پکن امیدوار است صراحتاً به رقیب همه کشورهای غربی تبدیل نشود و نمی‌خواهد در مجامع چندجانبه بین‌المللی منزوی به نظر برسد.» ماجراجویی نظامی متزلزل روسیه در اوکراین به‌طور قابل توجهی بازگشت سرمایه‌گذاری‌های پکن در روابط دوجانبه خود با مسکو را کاهش داده است. در حالی که «شی» و «پوتین» ماه گذشته متعهد به تعمیق روابط دوجانبه شدند، چندین مقام چینی در گفت‌وگوی خصوصی با «فایننشال‌تایمز» سعی کردند بر اختلاف‌نظر میان پکن و مسکو در مورد اوکراین تاکید کنند، پیامی که به برخی دیپلمات‌های اروپایی نیز رسیده است. یکی از مقامات چینی که خواست نامش فاش نشود، می‌گوید: «پوتین دیوانه است. تصمیم به جنگ توسط گروه بسیار کمی از مردم روسیه گرفته شد و چین نباید به سادگی از روسیه پیروی کند.»
تردید به مسکو
اقدام نخست در راهبرد بازبینی دیپلماتیک «شی»، بی‌اعتمادی به مسکو و سنجش مجدد مزایای روابط نزدیک با مسکو است. به گفته مقامات چینی، اکنون چین شکست روسیه در مقابل اوکراین را محتمل ارزیابی می‌کند و روسیه به احتمال زیاد در قامت یک «قدرت حقیر» با سقوطی شدید از نظر اقتصادی و دیپلماتیک در صحنه جهانی، از زمین نبرد اوکراین بیرون خواهد آمد. علاوه بر این، به‌‌رغم نمایش‌های دوستی و مودت دوجانبه در جلوت و ساحت عمومی، برخی از مقامات چینی در خلوت، حداقل نسبت به خود «پوتین» ابراز بی‌اعتمادی می‌کنند. پنج مقام ارشد چینی که از این موضوع مطلع بودند، طی ۹ ماه گذشته در زمان‌های مختلف به «فایننشال‌تایمز» گفته‌اند مسکو قبل از دستور «پوتین»، پکن را از قصد خود برای حمله فراگیر به اوکراین مطلع نکرده بود.
چنین دیدگاه‌هایی با تصوری که از بیانیه مشترک دو کشور در ۴ فوریه ۲۰۲۲ پس از دیدار «شی» و «پوتین» (20 روز قبل از حمله روسیه به اوکراین) در پکن صادر شد، در تضاد است. در این بیانیه آمده است: «هیچ محدودیتی برای همکاری چین و روسیه وجود ندارد... هیچ خط قرمزی نیست.» از آنجا که متنی از مذاکرات دو رهبر به بیرون درز پیدا نکرده، اینکه دقیقاً چه چیزی بین شی و پوتین گذشته محل ابهام است. با این حال، یکی از مقامات به «فایننشال تایمز» گفت که محرمانه‌ترین چیزی که «پوتین» به اطلاع «شی» رساند این بود که روسیه «در صورت حمله جدایی‌طلبان شرق اوکراین به خاک روسیه و ایجاد بلایای انسانی، هرگونه اقدام ممکنی را مد نظر خواهد داشت». این مقام چینی گفت: «این پیام را طرف چینی نشانه‌ای بر درگیری نظامی محدود و نه تهاجم گسترده کنونی تفسیر کرد.» به گفته مقامات چینی، یکی از شواهد تغییر سیاست چین در قبال روسیه نیز، تنزل رتبه سیاسی «لی یوشنگ» در ماه ژوئن ۲۰۲۲ است. او که در زمان تهاجم روسیه به اوکراین، معاون وزیر امور خارجه و کارشناس ارشد مسائل روسیه بود و محافل رسمی به شکلی گسترده او را وزیر امور خارجه بعدی چین می‌دانستند، اکنون معاون سازمان رادیو و تلویزیون ملی شده است.
مقامات چینی و دیپلمات‌های اروپایی می‌گویند، ماهیت دقیق پیام «پوتین» به «شی» هرچه باشد، امروز دیپلمات‌های چینی که به دنبال بازسازی جایگاه چین در اروپا هستند در گفت‌وگوهای خصوصی تاکید دارند پکن از قصد مسکو برای تهاجم کامل بی‌اطلاع بوده است. این خط سیاسی البته تنها بخشی از راهبرد گسترده‌تری است که هدف آن کاهش حس انزوای چین و جلوگیری از نزدیک شدن اروپا به آمریکاست. مقامات چینی و اروپایی می‌گویند، ترفند اصلی پکن این است که به همتایان اروپایی خود اطمینان دهد که مایل است از نزدیکی روابط خود با مسکو برای جلوگیری از توسل پوتین به سلاح هسته‌ای استفاده کند. مقام‌های چینی می‌گویند ویژگی دیگر راهبرد جدید پکن این است که خود را نه‌تنها به‌عنوان یک صلح‌ساز بالقوه، بلکه به‌عنوان یک بازیگر اصلی در تلاش‌های پس از جنگ برای کمک به بازسازی اوکراین مطرح کند.
نشانه دیگری مبنی بر اینکه چین به دنبال کاهش خصومت خود با غرب است، برکناری «جائو لیجیان»، یکی از برجسته‌ترین دیپلمات‌های حامی «دیپلماسی گرگ جنگجو» است. «ژائو»، سخنگوی رسمی سابق وزارت خارجه، اکنون به عنوان یکی از سه معاون مدیرکل «دفتر امور مرزها و اقیانوس‌ها»، یک بخش اداری به مراتب کم‌اهمیت‌تر، جانمایی شده است. در حالی که پکن به دنبال ترمیم روابط خود با قدرت‌های اروپایی است اما در عین حال اصرار دارد که همتایان اروپایی شعار نه به «جداسازی» را تکرار کرده و تفاوت نظر آشکار خود را با واشنگتن که به دنبال محدود کردن روابط تجاری آمریکا با چین در برخی حوزه‌ها، به ویژه در فناوری‌های حساس است، نشان دهند.
«ژان-پیر کَبِستَن»، کارشناس چین در «دانشگاه باپتیست هنگ‌کنگ»، می‌گوید: «چین متوجه شده است که همزمان با بسیاری از کشورها، به ویژه برخی کشورهای توسعه‌یافته‌ای که هنوز هم از شرکای اصلی تجاری و اقتصادی چین هستند، دشمنی کرده است. بنابراین بسیار تلاش می‌کند تا با اتحادیه اروپا و کشورهای کلیدی اروپایی مانند آلمان، فرانسه، ایتالیا و اسپانیا و همچنین متحدان آسیایی آمریکا مانند ژاپن و کره‌جنوبی و شرکای آسیایی آمریکا مانند ویتنام ارتباط برقرار کند.»
اتحادیه اروپا بزرگ‌ترین شریک تجاری چین است و پکن مازاد تجاری زیادی با اتحادیه دارد. به‌طور مشابه، چندین شرکت پیشرو اروپایی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران خارجی چین هستند. به نظر می‌رسد تمایل چین برای تنظیم مجدد روابط دیپلماتیک با اروپا نتایج قابل توجهی به همراه داشته باشد. «اولاف شولتس»، صدراعظم آلمان و «چارلز میشل»، رئیس شورای اروپا، در ماه نوامبر ۲۰۲۲ از پکن بازدید کردند و قرار است «امانوئل مکرون»، رئیس‌جمهور فرانسه و «جورجیا ملونی»، نخست‌وزیر ایتالیا، در ماه‌های ابتدایی سال ۲۰۲۳ از پکن بازدید کنند. انتظار می‌رود «مکرون» در ابراز مخالفت با راهبرد «جداسازی» از چین، از نگاه «شولتس» پیروی کند و در نتیجه یک زمین بازی مناسب برای راهبرد بلندمدت ایجاد تفرقه بین قدرت‌های اروپایی و آمریکا به پکن واگذار کند. «شولتس» گرچه در سفر خود در مورد کاهش وابستگی به چین صحبت کرده، اما به صراحت نیز اعلام داشته که برلین نه‌تنها «جداسازی» را رد می‌کند، بلکه چین را «شریک اقتصادی و تجاری مهمی» می‌بیند. «مکرون» نیز مانند «شولتس»، مخالف جداسازی است و چین سعی خواهد کرد از جاه‌طلبی‌های استراتژیک «مکرون» برای ایجاد فاصله میان اروپا و آمریکا استفاده کند. مقامات و تحلیلگران اروپایی می‌گویند امید به اینکه چین بتواند به جلوگیری از استفاده مسکو از سلاح‌های هسته‌ای کمک کند، یک انگیزه قوی در پایتخت‌های اروپایی ایجاد کرده است. «سوزان شِرک»، ریاست «مرکز چین قرن ۲۱ در دانشگاه کالیفرنیا» می‌گوید: «چین همیشه مخالف استفاده از سلاح هسته‌ای بوده است، اما زمانی که شی جین پینگ این‌گونه حرف‌ها را به رهبران اروپایی می‌گوید، می‌خواهد بر وجود فاصله‌ای خاص از روسیه تاکید کند.»
نشانه‌هایی وجود دارد که این رویکرد دارد به نفع پکن عمل می‌کند. «دینگ چان»، مدیر «مرکز مطالعات اروپایی دانشگاه فودان» در شانگهای می‌گوید: «روابط چین و اروپا به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است، زیرا اروپا مخالف جداسازی و حامی روابط راهبردی با چین است.» «دینگ» می‌افزاید: «اروپا خود با مجموعه‌ای از مشکلات مانند بحران انرژی و موانع بازگشت به شرایط رونق اقتصادی مواجه است» و «اگرچه به سمت بهبود روابط پیش می‌رویم اما در مورد حد این پیشروی، نباید انتظار زیادی داشت».
ولخرجی چینی‌ها؟
در حالی که بازبینی دیپلماتیک مورد نظر چین در سراسر جهان موج می‌زند، راهبرد داخلی این کشور برای تقویت رشد اقتصادی از اهمیت بیشتری در پکن برخوردار می‌شود. فرضیه شکل‌گیری استراتژی رشدزا این است که چین طی چند ماه آینده از رکود اقتصادی ناشی از کووید خارج خواهد شد. «هان وِنزیو»، یکی از مقامات برجسته در «کمیسیون مرکزی مالی و امور اقتصادی حزب کمونیست چین» (بالاترین مرجع هماهنگی و بحث در مورد مسائل مربوط به اقتصاد چین)، کمتر از یک ماه پیش در دسامبر ۲۰۲۲ گفت که «سه‌ماه اول سال آینده احتمالاً اقتصاد چین از اختلالات قابل توجهی رنج خواهد برد، اما انتظار می‌رود در سه‌ماه دوم بهبود اقتصادی با گام‌های پرشتاب را تجربه کند». «هان»، املاک و مستغلات و مخارج مصرف‌کننده را به عنوان دو حوزه مورد توجه دولت برای این منظور دانست.
در مورد بازار املاک که محرک اصلی رشد تولید ناخالص داخلی چین در دو دهه گذشته بوده، «هان» اعلام کرد که «پیشگیری و حل‌وفصل مخاطرات... اولویت اول هستند». تحلیلگران سخنان او را به این شکل تفسیر می‌کنند که پکن قصد دارد بازار املاک را که در ماه نوامبر ۲۰۲۲ با کاهش فروش 4 /28درصدی سالانه روبه‌رو شد در سال ۲۰۲۳ تثبیت کند. علاوه بر چنین تحلیلی از ناحیه «هان»، دولت چین خود رسماً از «بسته نجات بازار املاک» و شانزده سیاست حمایتی آن رونمایی کرده که از جمله طبق آن بانک‌های دولتی متعهد شده‌اند ۲۵۶ میلیارد دلار اعتبار بالقوه به توسعه‌دهندگان خاص اختصاص دهند.
افزایش مخارج مصرف‌کننده نیز نقطه ثقل دیگر سیاستی بود که در «کنفرانس سالانه کار اقتصادی» در اواسط دسامبر، مورد توجه قرار گرفت. این کنفرانس سالانه به ویژه از این جنبه مهم تلقی می‌شود که پس از بیستمین کنگره حزب برگزار شد و خروجی آن به نوعی بیانیه‌ای بود که سیاست‌های اقتصادی دولت جدید «شی» را مشخص می‌کرد. «اندی رادمن»، استراتژیست سرمایه‌گذاری در «صندوق آسیا مَتیوز»، می‌گوید: «پس از خروج از قرنطینه‌های کووید، پس‌انداز خانواده‌ها می‌تواند به ولخرجی چینی‌ها بینجامد.» او خاطرنشان می‌کند که «از ابتدای سال ۲۰۲۰ موجودی بانکی خانواده‌ها بالغ بر ۴۲ درصد یا 8 /4 تریلیون دلار افزایش یافته که بیشتر از تولید ناخالص داخلی بریتانیاست». «رادمن» بازگشت سیاستگذاران اقتصادی به «عملگرایی» پس از چندین سال «دولت‌گرایی» را مشهود می‌بیند و برای این منظور به برخی عبارت‌های سخنرانی «شی» در کنگره حزب از جمله «افزایش درآمد سرانه به قله جدید» و «تامین محیطی مناسب برای شرکت‌های خصوصی» استناد می‌کند.
به نظر می‌رسد این ایده که اقتصاد چین در آستانه بازگشت به دوره رونق است برای سرمایه‌گذاران به تدریج باورپذیر می‌شود. «شاخص هِنگ سِنگ»، پس از افت شدیدی که در اکتبر ۲۰۲۲ داشت از ابتدای سال ۲۰۲۳ روندی بازگشتی و قوی را از خود به نمایش گذاشته است. با وجود این برخی تحلیلگران با اشاره به خروج آشفته چین از قرنطینه، در مورد شروع زودهنگام روند بازگشتی اقتصاد چین ابراز تردید می‌کنند. «درک سیزرس» اقتصاددان ارشد موسسه تحقیقات اقتصادی «بیج بوک چین» می‌گوید «با توجه به اینکه راهبرد کوویدصفر اکنون کنار گذاشته شده، بازارها انتظار دارند که در سال ۲۰۲۳ اقتصاد چین بهبود پیدا کند که نهایتاً نیز اتفاق خواهد افتاد» اما «با وجود ادامه وضعیت جاری کووید، قرار گرفتن سرمایه‌گذاری‌ها در کف ده فصل اخیر خود و تداوم روند نزولی سفارش‌های جدید، احتمال بروز روند بازگشت اقتصاد چین از ابتدای سال ۲۰۲۳ بسیار خوش‌بینانه است».
