خالق لسه‌فر

سر ویلیام پتی (Sir William Petty) اقتصاددان، پزشک، دانشمند و فیلسوف انگلیسی بود که ابتدا در خدمت الیور کرامول و کشورهای مشترک‌المنافع در هلند شناخته شد. پتی همچنین مخترع، بازرگان، عضو منشور انجمن سلطنتی و برای مدت کوتاهی عضو پارلمان انگلستان بود. اما او بیشتر به خاطر نظریات اقتصادی و روش‌هایش در محاسبات سیاسی شناخته می‌شود؛ فلسفه لسه‌فر که طبق آن دادوستد میان افراد باید عاری از هرگونه دخالت دولت باشد نیز به او نسبت داده می‌شود.

پتی در 26 می 1623 در همپشایر انگلستان و در خانواده‌ای متوسط به دنبال آمد، اما مجموعه‌ای از اتفاقات سبب شد پسر یک لباس‌فروش ساده علاوه بر دریافت عنوان سر به دانشمندی مشهور و ثروتمند تبدیل شود. او در 13سالگی در یک کشتی تجاری مشغول پادویی شد، اما سال بعد پایش شکست و طبق رسم آن زمان در سواحل نورماندی رها شد. پسر مجروح توسط روحانیون فرانسوی نجات پیدا کرد و آنها که تحت‌تاثیر هوش و ذکاوت او قرار گرفتند او را در کالج خود در شهر کان پذیرفتند و هزینه نگهداری‌اش را خودشان پرداخت کردند. بخش بهتری از تحصیلات پتی به خصوص در ریاضیات در این دوره به‌دست آمد.

او سرانجام به انگلستان بازگشت و پس از یک دوره کوتاه کار و تهیه نمودارهای دریایی، در سال 1630 برای خدمت در نیروی دریایی انگلستان نام‌نویسی کرد. در سال 1643 زمانی‌که جنگ داخلی میان پادشاه و پارلمان درگرفت، او به موج پناهندگان انگلیسی در هلند و پس از آن به فرانسه پیوست. این زمان احتمالاً لذت‌بخش‌ترین دوره زندگی او بود و توانست فعالیت‌های مختلفی را در این دوران تجربه کند؛ برای یک متخصص بینایی‌سنجی در آمستردام کار کرد، در لیدن به مطالعه آناتومی پرداخت و با مشاهیر تبعیدی معاشرت کرد. او در پاریس به عنوان منشی توماس هابز، فیلسوف معروف انگلیسی، مشغول به کار شد و توانست از طریق او با محیط روشنفکری پایتخت فرانسه به ویژه حلقه مرسن (کشیش و فیلسوف فرانسوی و از دوستان رنه دکارت) آشنا شود. در همین زمان بود که پتی جذب روش‌های علمی و تجربه‌گرایی شد و بعدها آنها را به اقتصاد وارد کرد.

پتی در سال 1646 به انگلستان بازگشت تا امور پدر مرحومش را سروسامان دهد. در این زمان بود که جذب دانشگاه آکسفورد شد و تحصیلاتش را در پزشکی ادامه داد. احیای جسد زنی که به دلیل قتل به دار آویخته شده بود سبب شهرت محلی او شد. تا سال 1650 پتی پزشک، استاد آناتومی، همکار و معاون رئیس کالج بریزنوز آکسفورد شده بود. او به‌زودی توانست کرسی موسیقی در دانشگاه گرشام در لندن را نیز به دست بیاورد. در گرشام بود که با گروهی از دانشمندان جوان به ویژه جان ویلکینز، رابرت بویل، کریستوفر رن، جان والیس و رابرت هوک آشنا شد که جمع خود را کالج نامرئی می‌نامیدند.

پتی در 1652 از آکسفورد مرخصی گرفت و به عنوان پزشک ارتش کرامول (الیور کرامول رهبر سیاسی و نظامی انگلیسی) به ایرلند رفت. قانون تنبیهی اسکان در سال 1652 زمین‌های همه جنگجویان ایرلندی را مصادره کرد، بسیاری از جمعیت باقی‌مانده به استان کانات منتقل شدند و بیشتر ایرلند برای اسکان انگلیسی‌ها باقی ماند. کرامول نه‌تنها قصد داشت به جای دستمزد نقدی از زمین‌های ایرلند برای پاداش دادن به سربازان ارتش پارلمانی استفاده کند، بلکه در نظر داشت با طلبکاران پارلمانی نیز تسویه کند و از طریق فروش زمین‌ها به طیف گسترده‌ای از ماجراجویان انگلیسی-اسکاتلندی نیز پول نقد جمع‌آوری کند.

برای این منظور بررسی ارزش املاک مصادره‌شده امری ضروری بود. ابتدا ژنرال ارتش بنجامین ورسلی انجام این کار را برعهده گرفت؛ اما ابزارهای او آنچنان آهسته و پرزحمت بود که سیزده سال طول می‌کشید تا کار او تکمیل شود. پتی با تکیه بر تجربه‌اش در نقشه‌برداری دریایی آشکارا روش‌های ورسلی را مورد انتقاد قرار داد و پیشنهاد کرد که می‌تواند این کار را بهتر و سریع‌تر انجام دهد. سرانجام در دسامبر 1654 قرارداد نقشه‌برداری از زمین‌های ارتش به دکتر جوان داده شد. او با استفاده از هزاران سرباز بیکار و تنظیم نتایج به وسیله گروهی از نقشه‌برداران که در دوبلین مستقر شده بودند، کار نقشه‌برداری نیمی از ایرلند را در مدت زمان 13 ماه به پایان رساند.

پتی از این راه برای خود ثروتی به‌دست آورد. پسر لباس‌فروش توانسته بود زمین‌های وسیعی، حدود 50 هزار هکتار، در ایرلند به‌دست آورد که برایش درآمد سالانه‌ای حدود هفت تا هشت هزار پوند به دنبال داشت. بخشی از این ثروت را او به عنوان پاداش تلاش‌هایش در نقشه‌برداری زمین‌های ایرلند به‌دست آورده بود؛ ولی قسمتی را نیز زمانی به‌دست آورد که در کمیسیون توزیع قطعات زمین میان جانبازان جنگ خدمت می‌کرد. این جایگاه راه‌های ثروت‌اندوزی ارزشمندی را برای او و دوستانش باز کرد. پتی قراردادهای شخصی بسیاری را با سربازان امضا کرد که ترجیح می‌دادند به جای اینکه برای تصاحب زمین صبر کنند آن را بفروشند. این جریانات او را در معرض اتهامات فساد، کلاهبرداری و تخلف در مورد زمین‌های ارتش ایرلند قرار داد که بیشتر ناشی از رقابت سیاسی بود.

این اتهامات پس از مرگ الیور کرامول به اوج خود رسید. برتری بحث‌برانگیز پسر کرامول جمهوریخواهی خفته ارتش را دوباره زنده کرد. در این میان پتی برای کرسی وست‌لو در پارلمان نامزد شد و به انگلستان بازگشت. اما ورود او به پارلمان با تجدید اتهامات علیه او توسط یکی از افراد ارتش در صحن مجلس عوام مواجه شد. اما قبل از اینکه این موضوع حل شود پارلمان در هرج‌و‌مرج سیاسی که به سرعت انگلستان را فراگرفته بود منحل شد.

در 1660 شورش ارتش شکست خورد و کشورهای مشترک‌المنافع جای خود را به بازگشت سلطنت استوارت و روی کار آمدن چارلز دوم داد. پتی که مدت‌ها مقابل ارتش قرار داشت در این روزهای پرهیاهو خدمات مهمی برای سلطنت‌طلبان انجام داد به طوری‌که چارلز دوم به پتی اجازه ورود به دربار را داد. او به سرعت اعتماد شاه را جلب و در سال 1661 نشان شوالیه را از او دریافت کرد. پتی در این زمان سرشار از ایده‌های جدید بود. او با تقسیم زمان خود میان آکسفورد و لندن حضور در جلساتش با بویل، رن، ویلکینز و همکاران را از سر گرفت، به طوری که این جمع تا سال 1662 به عنوان «انجمن سلطنتی برای پیشرفت دانش طبیعی» مورد تایید پادشاه قرار گرفت. یکی از تلاش‌های جالب پتی در این دوران طراحی کشتی دوکفه بود که نمونه اولیه آن را به چارلز دوم داد و مدلی از آن نیز به انجمن سلطنتی داده شد. در همین دوران او اولین رساله اقتصادی خود به نام «مالیات‌ها و مشارکت‌ها» را نوشت. این کتاب که به عنوان یک راهنمای سیاستی برای افزایش درآمدهای سلطنتی در نظر گرفته شده بود، مملو از پیشنهادهایی برای اصلاح مالیات، سیاست‌های تجاری و ساماندهی یک اداره آمار سلطنتی بود.

نوآوری بزرگ او در این اثر بیان مفهوم مازاد اقتصادی و نظریه ارزش نیروی کار بود. یک قرن قبل از ظهور فیزیوکرات‌ها (طرفداران این تفکر اقتصادی را جزئی از نظام طبیعت و تابع قوانین طبیعت می‌دانستند)، پتی از توصیف اجاره به عنوان هزینه اجتناب کرد و در عوض آن را به عنوان کسری از مازاد یا محصول خالص پس از کسر نیازهای حفظ نیروی کار و سرمایه برای تولید سال آینده، در نظر گرفت: «من می‌گویم زمانی‌که این مرد دانه خود را از محصول برداشت‌شده کسر می‌کند و همچنین آنچه خودش خورده و در ازای پارچه و سایر مایحتاج به دیگران داده است، آنچه باقی می‌ماند اجاره طبیعی و واقعی زمین برای آن سال است.» و این‌گونه بود که پتی اولین مدل بازتولید کلاسیک را ایجاد کرد.

او با تعیین معادل زمان کار و تلاش برای تولید این مازاد کشاورزی با مقدار پول (نقره) که می‌تواند با همان نیروی کار و تلاش تولید شود، به سمت نظریه ارزش حرکت می‌کند: «این ذرت یا اجاره چقدر ارزش دارند؟ من می‌گویم به اندازه پولی که یک فرد دیگر می‌تواند در همان زمان پس‌انداز کند، در صورتی‌که خودش را به طور کامل برای تولید آن به کار گیرد؛ بنابراین اگر زمان کار برای تولید یک شیلینگ نقره با زمان کار برای تولید یک بوشل ذرت باشد، آنگاه ارزش یک بوشل، یک شیلینگ است، و ارزش یک شیلینگ یک بوشل است، به طوری‌که یکی قیمت طبیعی آن یکی دیگر است.» خلاصه اینکه ارزش‌های نسبی با زمان کار نسبی صرف‌شده در تولید آنها تعیین می‌شوند. پتی می‌داند که این ارزش کار دقیق نیست و قیمت‌های واقعی بازار می‌توانند از آن منحرف شوند: «به عقیده من این پایه‌ای برای یکسان‌سازی و متعادل‌سازی ارزش‌هاست؛ اما قبول می‌کنم که در رویه‌های پس از آن تنوع و پیچیدگی‌های بیشتری وجود دارد.»

او برای توضیح پویایی گرانشی به حد کافی پیش رفته است: «اگر ارزش بازار با ارزش زمان کار برابر نباشد، تولیدکننده کالای ارزان‌قیمت با مبادله زمان کار خود را از دست می‌دهد و تمرکز بر تولید کالای گران‌قیمت را به نفع خود می‌بیند؛ تغییرات نسبی بعدی در عرضه، قیمت اولی را افزایش و قیمت دومی را کاهش می‌دهد تا اینکه ارزش‌های بازار دوباره با ارزش‌های ذاتی زمان کار برابری کنند.» پتی به جای طلا و نقره انباشته، ثروت ملت را منبع واقعی کشور می‌داند و از این لحاظ از سایر نویسندگان مرکانتیلیست جدا می‌شود. ولی او نیز مانند سایر مرکانتیلیست‌ها به قدرت دولت سلطنتی و در نتیجه مالیات‌ستانی کارآمد از ثروت واقعی توجه داشت. پتی در کتاب Verbum Sapienti که در 1664 نوشته شد، دغدغه خود را برای پایه مالیاتی دنبال می‌کند و اولین تلاشش را برای تخمین ثروت و درآمد واقعی انگلستان انجام می‌دهد.

او درآمد ملی را با روش مخارج اندازه‌گیری می‌کند و آن را با محاسبه مقدار هزینه‌شده برای هر نفر و ضرب آن در تعداد تخمینی افراد به‌دست می‌آورد؛ به طوری که تخمین می‌زند در صورتی که جمعیت حدود شش میلیون نفر باشد جمع کل مخارج آنها در طول یک‌سال به 40 میلیون پوند می‌رسد. در بخش درآمد نیز او بازده زمین را هشت میلیون پوند و سایر املاک را هفت میلیون پوند محاسبه می‌کند؛ به این معنا که اگر درآمد و هزینه‌ها برابر شوند، درآمد باید به 25 میلیون پوند برسد. پتی علاوه بر اینکه آمار مستقلی از درآمد نیروی کار در اختیار نداشت، در محاسبات خود تنها هزینه‌های مصرفی را اندازه‌گیری کرد و از مقوله مهم مخارج سرمایه‌گذاری غافل شده بود. این موضوع بعدها به وسیله شاگردانش گرگوری کینگ و چارلز داونانت اصلاح شد.

او سپس تلاش می‌کند ثروت مادی کشور و ثروت جمعیت را که ارزش پولی خود جمعیت است نیز اندازه‌گیری کند. براساس محاسبات پتی ثروت مادی انگلستان حدود 250 میلیون پوند بود که ثروت 417میلیونی جمعیت نیز به آن اضافه می‌شود (به ازای هر نفر 69 پوند)؛ او ثروت جمعیت را براساس استدلال تناسب درآمد به ازای هر ثروت و محاسبه باقی‌مانده درآمد نیروی کار به‌دست آورد. پتی نتیجه می‌گیرد که نیروی کار (مردمی که ملکی ندارند) مشمول مالیات هستند و اینکه بار مالیاتی میان املاک و مردم باید سه به پنج (براساس نسبت‌های درآمد) تقسیم شود. او در ادامه محاسبه می‌کند که اگر کارگران کمی بیشتر کار کنند و اندکی کمتر بخورند می‌توانند مالیات بر درآمد لازم برای انجام سهم خود را بپردازند. پتی جمعیت زیاد را چیز خوبی می‌دانست و در نتیجه مساله سیاستی این است که چگونه نیروی کار بیشتری داشته باشیم. برخلاف پویایی مالتوسی، پتی معتقد نبود که دستمزدهای بالاتر به عرضه نیروی کار بیشتر منجر می‌شود، بلکه برعکس به اثرات رو به عقب درآمد بالا توجه داشت.

گرچه پتی در سال 1662 در دادگاه متحمل زیان‌هایی شد ولی مالکیت او بر دارایی‌های وسیعی در ایرلند تا حد زیادی در دوران بازگشت پادشاهی تایید شده بود. اما دادگاه دعاوی در 1669 دوباره این پرونده را به جریان انداخت و پتی احساس کرد مجبور است تلاش‌های علمی خود را متوقف کند و برای دفاع از خود به دوبلین برود. او پس از اینکه ادوارد چمبرلین برای جمع‌آوری مطالب کتاب «وضعیت فعلی انگلستان» از او درخواست کمک کرد دوباره به اقتصاد سیاسی بازگشت. تلاش‌های پتی به نگارش «آناتومی سیاسی ایرلند» در سال 1672 منجر شد. او کار مشابهی را نیز برای انگلستان انجام داد که به نگارش اثر معروف «محاسبات سیاسی» در سال 1676 انجامید. او در این کتاب تلاش کرد درآمد و ثروت فرانسه، هلند و انگلستان را با هم مقایسه کند. براساس محاسبات او فرانسه سیزده برابر جمعیت و 80 برابر زمین‌های هلند را دارد درحالی که درآمدش تنها سه برابر ایرلند است. پتی نشان داد که این تفاوت در توسعه ثروت و قدرت به ترتیب ناشی از شرایط، تجارت و سیاست این کشورها، به‌خصوص امکانات کشتیرانی است. پتی در زمان حیاتش از چاپ این کتاب خودداری کرد، اما در سال 1690 خانواده‌اش با انتشار آن موافقت کردند.

سر ویلیام پتی در 1685 برای بازنشستگی به زمین‌های خود در ایرلند بازگشت و دو سال بعد از دنیا رفت. او شاگرد هابز بود و عمدتاً تفکرات مرکانتیلیستی را دنبال می‌کرد، اما مبانی نظریه ارزش کار او باعث می‌شود به عنوان پیشرو مکتب کلاسیک نیز شناخته شود.