ابرپروژه مدیسون

ماهیت هر پدیده به دیدگاه‌های مختلف درباره آن بستگی دارد و حتی تاریخ هم از چنین سنجه‌ای مستثنی نیست. در واقع ماهیت زمانی تاریخ -که گذشته است- آن را از قضاوت و تحلیل مصون نگه نمی‌دارد. اتفاقاً شاید مهم‌ترین درس تاریخ، ایجاد چشم‌انداز آینده باشد. با همین استدلال است که مطالعه تاریخ در بسیاری از علوم، به پیش‌بینی رویدادهای آینده و ایجاد آمادگی برای آنها کمک می‌کند. اهمیت بررسی وقایع تاریخی در علم اقتصاد یا به عبارتی تاریخ‌نگاری اقتصاد، به قدری است که می‌تواند چشم‌اندازی از نقشه جهان آینده را ترسیم کند و این موضوعی بود که «انگس مدیسون» به خوبی آن را درک کرد. 

او روند رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه را رصد می‌کرد و معتقد بود سرعت این رشد به اندازه‌ای است که می‌تواند در آینده‌ای نه‌چندان دور از کشورهای پیشرفته جلو بزند و در نهایت جغرافیای قدرت‌های اقتصادی جهان را به کلی تغییر بدهد. با این اوصاف بود که پروژه آمار تاریخی مدیسون کلید خورد تا با جمع‌آوری آمارهای مربوط به تولید ناخالص داخلی و بهره‌وری نیروی کار، روند رشد اقتصادهای جهان مورد بررسی قرار گرفته و دورنمایی از دنیای اقتصاد آینده مجسم کند. این پروژه که یکی از مهم‌ترین و موثرترین اقدامات مدیسون در پیشبرد علم اقتصاد است، در سال‌های بعد از مرگ او هم ادامه داشته است.

مشاور جوان و کاربلد دولت‌های بزرگ

انگس مدیسون در ششمین روز از ماه دسامبر سال 1926 در شهری به دنیا آمد که این روزها به عنوان مرکز تجاری پادشاهی انگلستان شناخته می‌شود. ستاره او اولین‌بار در نیوکاسل و در سواحل رود تاین درخشید. او اما دوران مدرسه را در دارلینگتون گذراند و به یکی از بهترین مدارس آنجا رفت. بلافاصله بعد از پایان دبیرستان راهی کالج سیلوین از زیرمجموعه‌های دانشگاه کمبریج شد که نام اولین اسقف نیوزیلند را بر پیشانی دارد. مدیسون بعد از دریافت مدرک کارشناسی و برای گذراندن دوران تحصیلات تکمیلی راهی کانادا و دانشگاه مک‌گیل شد که یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های این کشور است که در دوره استعمار بریتانیا تاسیس شد. او مدتی را هم در دانشگاه جانز هاپکینز در ایالت مریلند در آمریکا گذراند. 

با این همه اما مدیسون تصمیم گرفت دوران دکترا را در کشور خودش بگذراند و به همین دلیل به بریتانیا بازگشت. بعد از بازگشت به کشورش، یک سال در دانشگاه سنت اندروز به تدریس پرداخت که قدیمی‌ترین دانشگاه اسکاتلند و سومین دانشگاه قدیمی در بریتانیا به حساب می‌آید. اما در نهایت انگس مدیسون دکترای خودش را در سال 1978 و نه از دانشگاهی در بریتانیا، بلکه از دانشگاه اکس‌مارسی فرانسه گرفت که یکی از دانشگاه‌های دولتی و پژوهشی و البته بزرگ‌ترین دانشگاه در کشورهای فرانسوی‌زبان است.

مدیسون اما کار حرفه‌ای و جدی خودش را از 25 سال قبل شروع کرد و در 27سالگی به سازمان همکاری‌های اقتصادی اروپا پیوست. او مدتی بعد به ریاست بخش اقتصاد این سازمان رسید. در سال 1963 و زمانی که سازمان همکاری‌های اقتصادی اروپا به سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) تغییر نام داد، مدیسون به سمت معاونت دپارتمان توسعه اقتصادی این سازمان انتخاب شد. او در فاصله سال‌های 1966 تا 1971 مرخصی گرفت تا به عنوان مشاور در سازمان‌ها و نهادهای مختلف مشغول به کار شود. هر چند او بعد از چهار سال دوباره به سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه بازگشت، اما تا 10 سال بعد از آن هم همچنان به عنوان مشاور اقتصادی و سیاسی در سازمان‌ها فعالیت می‌کرد. او در سال‌های 1969 تا 1971 در بخش خدمات مشورتی توسعه مرکز امور بین‌الملل دانشگاه هاروارد مشغول به کار بود. مدیسون همچنین به عنوان مشاور امور سیاسی هم در دولت‌ها، نهادها و موسسات مختلفی فعالیت می‌کرد که از جمله مهم‌ترین آنها کابینه دولت دو کشور غنا و پاکستان بود. 

الگوی کاری و مشورتی مدیسون باعث شد او به بسیاری از کشورهای جهان سفر کند و اغلب اوقات به صورت مستقیم به رهبران دولت‌هایی مانند برزیل، گینه، مغولستان، اتحاد جماهیر شوروی و ژاپن مشورت بدهد. این کار باعث شد تا به تدریج او بتواند دیدگاهی عمیق‌تر درباره عواملی پیدا کند که به تشخیص روند رشد اقتصادی، رفاه و استانداردهای زندگی، کمک می‌کنند.

پروژه مدیسون

انگس مدیسون در سال 1978 و بلافاصله بعد از دریافت مدرک دکترا به عنوان استاد تاریخ به دانشگاه خرونینگن پیوست که یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین دانشگاه‌های هلند به حساب می‌آید. این دانشگاه دارای 10 دانشکده است که یکی از معتبرترین این دانشکده‌ها، دانشکده اقتصاد و تجارت آن است. به این ترتیب مدیسون برای تدریس در این دانشگاه راهی شهر خرونینگن شد که خواهرخوانده شهر محل تولدش یعنی نیوکاسل است. او در زمینه ایجاد حساب‌های ملی پیشرو و پیشگام بود. در واقع مدیسون تخصص خوبی در ایجاد سوابق مالی و حساب‌های ملی داشت که به دوره‌های چند‌دهه‌ای در گذشته بازمی‌گشت. او برای این کار، از ترکیب روش‌ها و تکنیک‌های مدرن با دانش جامع و گسترده خودش از تاریخ اقتصاد کمک می‌گرفت و به‌خصوص عملکرد کشورها را در زمینه سرانه تولید ناخالص داخلی بررسی می‌کرد. این فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی مدیسون به ایجاد درک تازه و عمیقی از دلایلی منجر شد که بعضی از کشورها را غنی می‌کردند و در مقابل بعضی دیگر را در فقر نگه می‌داشتند. بررسی مقایسه‌ای سرانه تولید ناخالص داخلی چند اقتصاد بزرگ جهان از سال 1700 میلادی ثابت کرد که از این زمان به بعد کشورهای غربی ثروتمندتر از کشورهای شرقی در نقشه جهان شدند. 

این کار به قدری دقیق و منحصربه‌فرد بود که باعث شد مدیسون به عنوان برجسته‌ترین محقق جهان در این زمینه شناخته شود. او در واقع به نوعی الگوی بازسازی تولید ناخالص داخلی رسیده بود که البته مورد انتقاد بعضی از اقتصاددانان هم قرار گرفته بود.

او دو دهه از عمرش را صرف تمرکز بر ایجاد داده و تحلیل‌هایی کرد که بیشتر بر دوره‌های تاریخی متمرکز بودند. به عنوان نمونه، او تحقیقی تعیین‌کننده و قابل اطمینان درباره رشد اقتصادی در چین در طول بیست قرن گذشته انجام داد و آن را منتشر کرد. این مطالعه به شدت بحث تاریخی درباره نقاط قوت و ضعف اروپا و چین را به عنوان دو قدرت اقتصادی پیشرو در جهان، داغ کرد. تخمین‌هایی که مدیسون در این بررسی‌های تحقیقاتی درباره درآمد سرانه در دوران امپراتوری روم زده بود، در واقع کارهای پژوهشی برجسته افرادی مانند «کیت هاپکینز» مورخ و جامعه‌شناس بریتانیایی و «ریموند دابلیو. گلداسمیت» اقتصاددان آمریکایی را تکمیل می‌کرد.

پروژه مدیسون که با نام پروژه آماری تاریخی مدیسون هم شناخته می‌شود، مهم‌ترین و تاثیرگذارترین اثر انگس مدیسون به حساب می‌آید که نام او را برای همیشه در تاریخ ماندگار کرد. این پروژه به جمع‌آوری آمارهای اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی، سرانه تولید ناخالص داخلی، نیروی کار و بهره‌وری در طول دوره‌های تاریخی مختلف، اختصاص داشت. در حقیقت این پروژه در روزهای پایانی عمر انگس مدیسون کلید خورد و پس از مرگ او هم همچنان ادامه دارد. ایده انجام این پروژه، به دنبال پژوهش‌ها و تحقیقات گسترده او در زمینه ایجاد حساب‌های ملی شکل گرفت. پروژه مدیسون به صورت رسمی در ماه مارس سال 2010 معرفی شد تا ادامه کارهای پژوهشی انگس مدیسون را به شکلی جدی دنبال کند. این پروژه تحت حمایت و زیر نظر مرکز رشد و توسعه خرونینگن در همین دانشگاه انجام می‌شود و در آن از داده‌های موجود در پروژه آماری اقتصادی «جدول جهانی پن» هم استفاده می‌شود. پروژه جدول جهانی پن در واقع مجموعه‌ای از اطلاعات مربوط به حساب‌های ملی است که توسط محققان و پژوهشگران دانشگاه کالیفرنیا و مرکز رشد و توسعه دانشگاه خرونینگن توسعه داده می‌شود تا تولید ناخالص داخلی واقعی را در سراسر کشورهای جهان و در دوره‌های زمانی مختلف اندازه‌گیری و ارزیابی کند. ارزش و اهمیت این پروژه تا جایی است که «برانکو میلانوویچ» اقتصاددان اهل یوگسلاوی و متخصص در زمینه توسعه، «مورتن جرون» اقتصاددان حوزه توسعه و «بیل گیتس» یکی از ثروتمندترین مردان جهان و بنیانگذار شرکت مایکروسافت، آن را در کنار پروژه جدول جهانی پن و شاخص توسعه جهانی، به عنوان سه منبع اصلی برای آمارهای مربوط به اقتصاد جهانی از قبیل تولید ناخالص داخلی می‌دانند. 

در این میان اما تمرکز پروژه مدیسون بیش از بقیه عوامل، روی اطلاعات تاریخی است. «پل کروگمن» اقتصاددان آمریکایی و استاد دانشگاه تحصیلات تکمیلی شهر نیویورک، پروژه مدیسون را به عنوان منبع اطلاعاتی برای بررسی آمارهای مربوط به بدهی، رشد، خروجی نیروی کار و بهره‌وری، مطرح کرده است و آن را به محققان و پژوهشگران تاریخ اقتصاد پیشنهاد می‌کند. با این اوصاف هیچ تعجبی ندارد که نشریه علمی آنلاین «جهان ما در داده‌ها» (Our World In Data) -که روی بررسی مشکلات بزرگ جهانی از جمله فقر، بیکاری، جنگ و نابرابری متمرکز است- از پروژه مدیسون به عنوان یکی از منابع اطلاعاتی مهم بهره می‌گیرد. پروژه مدیسون توسط گروهی از همکاران نزدیک انگس مدیسون و با هدف حمایت از روشی موثر برای همکاری و همراهی محققان با فعالیت‌های مدیسون برای ارزیابی عملکرد اقتصادی کشورها و مناطق مختلف جهان در دوره‌های زمانی متفاوت، شکل گرفت.

تاریخ اقتصاد کشورها زیر ذره‌بین

انگس مدیسون مقالات و کتاب‌های مختلفی در زمینه تاریخ اقتصاد به رشته تحریر درآورده است که بسیاری از آنها به عنوان کتاب‌های مرجع مورد توجه هستند. در این میان اما کتاب «اقتصاد جهان: آمارهای تاریخی» برجسته‌ترین و مهم‌ترین اثر مکتوب به‌جامانده از مدیسون به حساب می‌آید. این کتاب که در سال 2004 و توسط مرکز توسعه سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) منتشر شد، به مطالعه رشد جمعیتی و اقتصادی در طول قرن‌ها می‌پردازد. در حقیقت این کتاب به مطالعه اقتصاد جهان نه در امروز، بلکه در گذشته می‌پردازد. یافته‌های حاصل از بررسی‌های مدیسون در این کتاب نشان می‌دهند که از آغاز این هزاره، سرانه تولید ناخالص داخلی اروپا نسبت به اقتصادهای برتر آسیایی، روند رشد سریع‌تری داشته و به‌خصوص از قرن پانزدهم به بعد به جایگاه بالاتری رسیده است. این در حالی است که سرانه تولید ناخالص داخلی کشورهای آسیایی تا سال 1800 میلادی ثابت باقی مانده و از آن زمان رو به کاهش گذاشته است. این کتاب حاوی جدول‌های آماری متنوعی است که اغلب دهه به دهه تنظیم شده‌اند و در کنار آنها روش مورد استفاده برای جمع‌آوری و ارزیابی این داده‌ها هم به تفصیل آورده شده‌اند. این کتاب دویست و هفتاد‌صفحه‌ای که حالا نسخه الکترونیکی آن هم موجود است، به عنوان کتابی مرجع و مهم در بسیاری از تحقیقات و پژوهش‌های اقتصادی مورد استفاده قرار گرفته است.

انگس مدیسون سال‌های پایانی عمرش را در بخش شوینکورت در نزدیکی توروت در شمال فرانسه گذراند، اما همچنان پیوندها و ارتباطاتش با دانشگاه خرونینگن را به شکلی جدی حفظ کرد. در حقیقت او یکی از پایه‌گذاران و رهبران فکری مرکز رشد و توسعه دانشگاه خرونینگن بود؛ گروهی تحقیقاتی در دانشکده اقتصاد دانشگاه خرونینگن که روی رشد اقتصادی در طول ادوار تاریخی متمرکز است. بانک اطلاعاتی که مدیسون و همکاران قدیمی‌اش در اختیار داشتند و حالا به صورت مجازی در تمام کشورهای جهان در دسترس است، یکی از مهم‌ترین منابع تحلیل رشد اقتصادی در بلندمدت را شکل داد و در سراسر جهان مورد استفاده نهادهای آکادمیک، سازمان‌های تحقیقاتی، پژوهشگران و تحلیلگران سیاسی قرار می‌گیرد. سال‌ها فعالیت تحقیقاتی مدیسون در دانشگاه خرونینگن در نهایت تحسین دولت هلند را برانگیخت و باعث شد مدیسون در هشتادسالگی نشان مخصوص پادشاهی هلند را از آن خودش کند. او در ماه اکتبر سال 2007 هم موفق شد دکترای افتخاری دانشگاه هیتوتسوباشی ژاپن را دریافت کند که قدیمی‌ترین دانشگاه این کشور در زمینه علوم اجتماعی است.

انگس مدیسون در بیست‌وچهارمین روز ماه آوریل سال 2010 و بعد از مدت‌ها تحمل درد و رنج، به خاطر عوارض ناشی از بیماری در بیمارستان آمریکایی شهر پاریس و در حومه غربی آن، چشم از دنیا بست. اثر کارهای تحقیقاتی مدیسون اما در تمام سال‌های پس از مرگش همچنان باقی مانده و ماندگار است. پژوهش‌های جامع و گسترده او در زمینه ارزیابی تاریخ اقتصاد جهانی، همیشه به عنوان آثاری مهم و پیشرو در این زمینه شناخته می‌شوند و مورد تایید و اقبال بسیاری از محققان و اقتصاددانان در سرتاسر دنیا قرار دارند. هر چند او در دانشگاه‌های مختلفی به تدریس و تحقیق پرداخته بود، اما بیشترین سال‌های عمرش را در دانشگاه خرونینگن گذراند و در سال 1996 به عنوان استاد از این دانشگاه بازنشسته شد. انگس مدیسون بیش از هر چیزی، به خاطر مستندسازی عملکرد اقتصادی کشورهای جهان در دوره‌های تاریخی بلندمدت شناخته می‌شد؛ کاری نیازمند زمان، دقت، حوصله و البته اشتیاق و انگیزه‌ای تمام‌نشدنی که مدیسون به خوبی توانست آن را پیش ببرد و همراهانش را طوری ترغیب کند که حتی بعد از مرگ او هم بتوانند راهش را ادامه بدهند.