از تفنگ فتیله‌ای تا موشک

ترجمه: جواد طهماسبی-شرکت‌های روسی و چینی به همراه بنگاه‌های محلی تلاش می‌کنند سهم بازار را از غول‌های بزرگ دفاعی غرب بگیرند. جریان سلاح‌های خارجی به سمت شبه‌جزیره عربستان 150 سال پیش آغاز شد. پس از آنکه ارتش‌های اروپایی تفنگ‌های جدید در دست گرفتند انبوهی از تفنگ‌های قدیمی مازاد شد. رقابت‌ و منازعه بین قبایل عرب بازار آماده‌ای را برای سلاح‌های قدیمی فراهم ساخت. ترکیبی از بی‌ثباتی مزمن منطقه و ثروت نفتی باعث شد فروش تسلیحات هیچ‌گاه متوقف نشود. اکثر سلاح‌ها هنوز از غرب می‌آیند اما تحولات ژئوپولتیک درها را بر روی دیگران نیز باز می‌کند.

ویکتور کلادوف از بنگاه دولتی روستک (Rostec) که مدیریت صادرات محصولات شرکت‌های دفاعی روسیه را بر عهده دارد در نمایشگاه‌ هوایی دسامبر گذشته در دوبی به نشریه اکونومیست گفت صادرات سلاح‌های روسی به خاورمیانه با 7 /13 میلیارد دلار در سال 2018 به نقطه اوج تاریخی خود رسید. او با صداقتی که در این صنعت عجیب به نظر می‌رسد اعلام کرد روسیه تمایل دارد بیشترین محصولات را به بیشترین افراد بفروشد. آمریکایی‌ها و اروپاییان ممکن است در ارسال اسلحه به مکان‌هایی که سوابق بدی در رعایت حقوق بشر دارند تردید کنند. آقای کلادوف می‌گوید جنگ سوریه فرصتی را برای نمایش سلاح‌های روسی ایجاد کرد. بنگاه‌های چینی نیز بدون محدودیت‌ جلو آمده‌اند. همزمان کشورهای خاورمیانه علاقه‌مندند خود به تولید سلاح بپردازند. به نظر می‌رسد جدال بر سر بازار رو به رشد اسلحه خاورمیانه بیش از هر زمان داغ شده باشد.

بنگاه‌های بزرگ دفاعی غرب برای فروش و سودآوری بیشتر به بازارهای داخلی اتکا دارند. صادرات فقط کمتر از یک‌سوم از درآمد شرکت لاکهید مارتین بزرگ‌ترین تولیدکننده سلاح در جهان را ایجاد می‌کند. اما بازار جهانی صادرات بزرگ است و بزرگ‌تر می‌شود. اندیشکده «موسسه پژوهشی صلح بین‌الملل» استکهلم ارزش این بازار را در سال 2018 معادل صد میلیارد دلار اعلام کرد. درآمدهای خارجی کاهش بودجه دفاعی داخلی را جبران و سرمایه‌گذاری‌های لازم برای پروژه‌های بزرگ دفاعی را تامین می‌کنند. بخش بزرگی از این درآمدها از خاورمیانه می‌آید. این منطقه در سال 2018-2014 یک‌سوم از صادرات جهانی اسلحه را دریافت کرد و پس از منطقه آسیا پاسیفیک در مقام دوم ایستاد. در آن دوره کشورهای منطقه خاورمیانه 87 درصد بیشتر از پنج سال گذشته آن سلاح وارد کردند. در سال 2018 عربستان 68 میلیارد دلار به امور نظامی اختصاص داد که از هر کشور دیگری غیر از آمریکا و چین بیشتر بود. امارات متحده عربی در 2018-2014 در ردیف هفتم و قطر و عمان در میان 20 کشور صدر جدول خریداران اسلحه قرار گرفتند. تولیدکنندگان بزرگ سلاح در آمریکا بر این صنعت سلطه افکنده‌اند. بازار آمریکا 36 درصد از هزینه‌های جهانی دفاعی را جذب می‌کند. از میان 20 بنگاه بزرگ دفاعی جهان همه به جز هشت شرکت آمریکایی هستند. طی سال‌های 2018-2014 کشورهای خاورمیانه بیش از نیمی از صادرات آمریکا، 60 درصد از بریتانیا، 44 درصد از فرانسه و 25 درصد از آلمان را جذب کردند. در سال 2018 خاورمیانه عامل ایجاد 6 /3 میلیارد دلار یا هفت درصد از درآمدهای لاکهید مارتین بود. شرکت ریتون (Raytheon) چهارمین تولیدکننده بزرگ اسلحه جهان 15 درصد از فروش خارجی خود را به ارزش حدود چهار میلیارد دلار در خاورمیانه انجام داد.

اکثر هزینه‌های خاورمیانه برای نیروی هوایی صرف می‌شود. خرید، مسلح کردن و نگهداری جت‌های جنگی کسب‌وکاری پرهزینه است و تقریباً دوسوم از صادرات جهانی در دهه گذشته را به خود اختصاص داد. عربستان هشتمین ناوگان بزرگ جنگنده‌ها را در جهان دارد. قرارداد سال 2015 خرید 84 جنگنده جدید F-15 و ارتقای 70 جنگنده موجود برای بوئینگ و بنگاه‌های عرضه‌کننده آن از جمله ریتون و شرکت بریتانیایی BAE، 24 میلیارد دلار ارزش داشت. در سال 2007 شرکت BAE، 72 جنگنده تایفون (Typhoon) را به ارزش هفت میلیارد دلار به پادشاهی عربستان فروخت. همچنین، عربستان سامانه‌های ضدموشکی را از لاکهید مارتین و ریتون خریداری کرد.

اما چیزهایی وجود دارند که شرکت‌های آمریکایی نمی‌خواهند یا نمی‌توانند بفروشند. پیمان‌های تسلیحاتی جهانی که آمریکا یکی از امضاکنندگان آنهاست فروش موشک‌های بالستیک، برخی از انواع موشک‌های کروز و پهپادهای جنگی را ممنوع ساخته‌اند. چین که به این پیمان‌ها وارد نشده است چنین محدودیتی ندارد. این کشور که زمانی صرفاً به جنبش‌های انقلابی کمونیستی سلاح می‌رساند اکنون به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان اسلحه در جهان تبدیل شده است.

پرواز اژدها

رقبای راهبردی از قبیل هند -دومین واردکننده اسلحه جهان پس از عربستان سعودی- به جنگ‌افزارهای چینی علاقه‌ای ندارند اما تولیدکنندگان چینی اسلحه راه خود را از طریق فروش پهپاد به آفریقا و خاورمیانه باز کرده‌اند. شاید این پهپادها به اندازه‌ همتایان آمریکایی پیشرفته نباشند اما به همان اندازه اثربخشی دارند و قیمت آنها نیز 25 درصد کمتر است. امارات در سال 2018 یکی از رهبران حوثی یمن را با پهپاد چینی ترور کرد. پیتر ناوارو مشاور تجاری دونالد ترامپ از این شکایت دارد که پهپاد وینگ لونگ 2 (Wing Loong II) ساخت گروه صنعت هوایی چنگدو (Chengdu) تقلیدی آشکار از پهپاد پریدیتر (Predator) شرکت آمریکایی جنرال‌اتمیک است. پهپادهای CH-4 ساخت شرکت علوم و فناوری هوافضای چین به مدل کوچک ریپر (Reaper) جنرال‌اتمیک شباهت زیادی دارد. آقای ترامپ تلاش کرد محدودیت‌های صادرات مدل‌های آمریکایی را کاهش دهد. فروش پهپادها به چین امکان می‌دهد روابط خود را با کشورهای منطقه توسعه دهد و راه را برای فروش دیگر سامانه‌ها در آینده باز کند. قطر هم‌اکنون موشک‌های بالستیک ساخت چین را در اختیار دارد. روسیه که از سال 2016 شاهد کاهش فروش داخلی تسلیحات بود چشم طمع به خاورمیانه دوخته است. همانند تولیدات چین، برخی از فناوری‌های روسی با قیمت‌های ارزان و بدون محدودیت‌ ارائه می‌شوند. اگرچه برخی تولیدات با تجهیزات اروپایی و آمریکایی قابل مقایسه نیستند اما «به اندازه کافی خوب» هستند. بنگاه‌های روسی روش‌های دیگری را برای نفوذ به بازار سودآور خلیج‌فارس در پیش گرفته‌اند. آقای کلادوف از محصولات غیرنظامی مانند سامانه ذخیره مشروب نام می‌برد که با تجهیزات نظامی ساخته می‌شود. همزمان روس‌ها سلاح‌هایی را به مصر صادر می‌کنند که پس از کودتای 2013 تحت تحریم تسلیحاتی آمریکا قرار گرفت. علاوه بر این روس‌ها بازارهای سوریه و عراق را هدف قرار داده‌اند. دولت روسیه می‌گوید برای فروش جت‌های SU-35 با امارات وارد گفت‌وگو شده است (هرچند خلبانان اماراتی F-35 آمریکا را ترجیح می‌دهند). سعودی‌ها در حال مذاکره برای خرید سامانه موشک‌های ضدهوایی S-400 روسیه هستند. چرخش عربستان به سمت روسیه باعث رنجش آمریکا می‌شود. وقتی ترکیه، یکی از اعضای ناتو، قرارداد خرید S-400 را پذیرفت آمریکا از فروش جت F-35 به آن امتناع کرد.  چین و روسیه از تحریم فروش تسلیحات اروپایی به عربستان به خاطر اقدامات این کشور در یمن و قتل یک خبرنگار مخالف بهره می‌برند. آلمان فروش سلاح‌های ساخت آلمان یا ساخته‌شده با همکاری شرکت‌های آلمانی یا دارای قطعات آلمانی را به عربستان ممنوع کرد. دولت کانادا در داخل تحت فشار است تا جلوی قرارداد 11 میلیارددلاری تجهیز خودروهای جنگی عربستان را بگیرد. بریتانیا صدور مجوزهای جدید صادرات تجهیزاتی را که ممکن است در ائتلاف سعودی علیه یمن به‌کار روند تعلیق کرد. ممکن است قرارداد پنج میلیارددلاری شرکت BAE برای فروش جنگنده‌های تایفون با مشکل مواجه شود. آخرین تهدید علیه سلطه غرب شاید از جانب خود واردکنندگان باشد. قراردادهای بزرگ دفاعی عمدتاً شامل همکاری‌های مشترک با شرکت‌های بومی می‌شود. این امر مشتریان را قادر می‌سازد که خود به تولید سلاح روی آورند. استرالیا، پاکستان، کره جنوبی و ترکیه همه صنایع دفاعی خود را از صفر ساختند. سیاست‌های کمک به عرضه‌کنندگان داخلی در این تحولات تا حدی نقش داشت.

امارات در نمایشگاه دوبی از اج (Edge) پرده برداشت که کنسرسیومی متشکل از 25 بنگاه دفاعی است. صنایع نظامی عربستان سعودی (SAMI) یک گروه ملی دیگر است که در سال 2017 تاسیس شد. سعودی‌ها قصد دارند تا سال 2030 نیمی از هزینه‌کردهای تسلیحاتی خود را بومی‌سازی کنند. این سهم در سال 2017 فقط دو درصد بود. آنها در حال استخدام مدیران اجرایی و متخصصان خارجی هستند. چین یک کارخانه ساخت پهپاد در عربستان دایر کرد. یک مدیر آلمانی اداره شرکت SAMI را بر عهده دارد. مدتی طول می‌کشد تا بنگاه‌های داخلی با غول‌های غربی رقابت کنند اما دورانی که غربی‌ها تفنگ‌های فتیله‌ای تاریخ‌گذشته را به شیخ‌ها می‌فروختند به پایان رسیده است.

منبع: اکونومیست