پیشتازی رقبای منطقه‌ای
کدام پروژه‌های کشورهای همسایه به زیان ایران احداث شده‌اند؟
فرزین زندی: در حالی که بنابر اهداف بالادستی توسعه کشور، قرار بر این بود که مطابق با چشم‌انداز توسعه 1404، ایران «به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی» دست یابد اما نه‌تنها چنین چیزی محقق نشد، بلکه کشورهای همسایه ایران با حرکت به سوی برخی پروژه‌ها، ایران را دچار تهدیدات جدی کرده‌اند یا در حالتی دیگر، فارغ از آثار منفی، جایگاه ویژه‌ای برای خود و جایگاه منطقه‌ای ایشان رقم زده‌اند. در این گذرگاه، ترکیه بدون منابع زیرزمینی قابل توجه به هاب انرژی و تزانزیت منطقه تبدیل شد، امارات متحده و قطر، پررفت‌و‌آمدترین فرودگاه‌های منطقه و حمل بار را از آن خود کردند و عربستان سعودی نیز در مسیر تبدیل شدن به هاب فناوری منطقه است. از همین‌رو، بررسی برخی پروژه‌ها و زیرساخت‌هایی که شرحی بر آنها رفت می‌تواند وضعیت ایران و کشورهای منطقه را که با پروژه‌های خود، تحول شگرفی بر وضعیت اقتصادی-سیاسی پیرامون ایران به وجود آورده‌اند، دقیق‌تر ارزیابی کرد.
تجارت بندری
تجارت بین‌الملل بدون دریاها و اهمیت فضاهای بندری ناممکن است. از همین‌رو یکی از مهم‌ترین ابزارهای رقابت تجاری و متعاقب آن، رقابت‌های سیاسی در عرصه بین‌الملل، بهره‌مندی از موقعیت‌های بزرگی است که تجارت دریاها برای کشورها فراهم می‌کند. ایران در این حوزه نیز به‌رغم دارا بودن فرصت‌های طلایی باز هم از قافله عقب مانده است. ایران با دارا بودن بندر اقیانوسی چابهار، مشرف بر دریای عمان، اقیانوس هند و خلیج‌فارس، از فرصتی استثنایی برای ترانزیت کالا به ویژه برای هند و چین برخوردار است. با این حال، چین ترجیح داد از بندر گوادر پاکستان که فاصله کمی با چابهار دارد استفاده کند تا همزمان با تشکیل ائتلاف سیاسی با پاکستان (اصلی‌ترین رقیب هند)، به لحاظ اقتصادی نیز در این کشور نفوذ خود را پایدارتر کند. از همین رو، بندر گوادر طبق قراردادی به ارزش بالغ بر ۶۰ میلیارد دلار به مدت 43 سال به چین اجاره داده شد و دولت پکن تلاش می‌کند با استفاده از مسیر پاکستان، از طریق شهرهای غربی خود به آب‌های آزاد جهانی متصل شود. این پروژه، مسیر چین به کشورهای نفت‌خیز حاشیه خلیج‌فارس را نیز هفت هزار کیلومتر نزدیک‌تر کرده است. در مقابل، هند نیز برای رقابت با چین و بندر گوادر تصمیم گرفت که با سرمایه‌گذاری در بندر چابهار تلاش کند تا بتواند از طریق دریای عمان به بازار آسیای میانه از جمله افغانستان دسترسی پیدا کند اما سرعت این فرآیند کندتر از آن بود که چابهار را به شکوفایی برساند. این در حالی است که بندر «صحار» عمان که حدود یک دهه پیش، برنامه توسعه آن با بندر شهید بهشتی چابهار در یک بازه زمانی آغاز شد، با جذب 27 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری به یک هاب لجستیک در منطقه بدل شده در حالی که بندر چابهار تقریباً در همان شرایط اولیه باقی مانده و حتی وعده سرمایه‌گذاری نیم میلیارددلاری هند در آن نیز به‌طور کامل عملیاتی نشده است.
رقابت در آسمان؛ منفعت روی زمین
زیرساخت‌های فرودگاهی، از دیگر پروژه‌های مهم و اثرگذار در افزایش توان اقتصادی و سیاسی کشورهاست. از همین‌رو و در همسایگی ایران، امارات متحده عربی با 5 /95 میلیون مسافر پرواز هوایی در سال ۲۰۱۸ رتبه نخست جذب مسافر را در حوزه خلیج‌فارس به خود اختصاص داد و رتبه دوازدهم جهان را کسب کرد. دوبی در حوزه ترانزیت کالا نیز هفتمین فرودگاه باری پرتردد جهان به‌شمار می‌رود. قطر دیگر کشور پیشرو در این حوزه بوده است؛ در رتبه‌بندی سالانه «موسسه تحقیقات هوایی اسکای تراکس» ۱۰ فرودگاه برتر جهان از نظر کیفیت و خدمات برای سال ۲۰۲۱ رتبه‌بندی شدند که فرودگاه بین‌المللی «حَمَد» قطر جایگاه بهترین فرودگاه جهان را کسب کرد. با توجه به نزدیک شدن به جام جهانی ۲۰۲۲ قطر این یک موفقیت چشمگیر برای اقتصاد قطر و جذب گردشگر به‌شمار می‌رود. در این بین، عربستان سعودی نیز بیکار ننشسته و کار خود را در زمینه توسعه بخش هوایی برای ایجاد تنوع در اقتصاد، افزایش گردشگری و افزایش درآمد ملی آغاز کرده است. اخیراً ریاض تاسیس یک شرکت هواپیمایی جدید برای رقابت با شرکت‌های غول‌پیکر خلیج‌فارس در امارات و قطر را آغاز کرده است. این کشور در نظر دارد فرودگاه جدیدی نیز در ریاض تاسیس کند که سالانه بیش از ۹۳ میلیون مسافر در فاز نخست و تا سال ۲۰۳۰ حدود ۱۱۴ میلیون مسافر و تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۳۰۰ میلیون مسافر را جذب کند.
با این همه، ترکیه از همه پیشگام‌تر بوده است. ساخت فرودگاه بین‌المللی استانبول در ژوئن 2014، به عنوان بزرگ‌ترین فرودگاه جهان در دستور کار قرار گرفت. ساخت این فرودگاه یکی از چشم‌اندازهای استراتژیک ترکیه برای سال 2023 است که مرحله اول آن در اواخر اکتبر در بخش اروپایی شهر استانبول در سال 2018 افتتاح شد. فرودگاه جدید استانبول تا سال ۲۰۲۸ به بزرگ‌ترین فرودگاه جهان تبدیل خواهد شد. به‌طور کلی این فرودگاه ظرفیت 200 میلیون مسافر در سال را دارد و دارای شش باند پرواز است و قرار است شرکت‌های هواپیمایی ترک که به بیش از 300 مقصد خارجی پرواز دارند در این فرودگاه مستقر شوند. این فرودگاه تاثیر شگرفی بر گردشگری منطقه و به ویژه کشورهای توریستی خواهد گذاشت. فقط در سال 2016، درآمد فرودگاه دوبی بیش از 25 میلیارد دلار و درآمد فرودگاه بین‌المللی استانبول 22 میلیارد دلار بوده که از میزان درآمد حاصل از صادرات غیرنفتی ایران در همان سال بیشتر بوده است. پیش‌بینی می‌شود که سهم فرودگاه جدید استانبول از تولید ناخالص داخلی ترکیه تا سال 2025 به 9 /4 درصد برسد که 79 میلیارد دلار دیگر به تولید ناخالص داخلی ترکیه کمک کرده و بیش از 225 هزار شغل ایجاد خواهد کرد. این فرودگاه جدید، ترکیه را در مسیر تبدیل شدن به مهم‌ترین مرکز حمل‌ونقل بین شمال، جنوب، شرق و غرب با اتصال 60 کشور به اقتصادهای کل 20 تریلیون دلار قرار خواهد داد و به لطف فرودگاه جدید، ترکیه نقش اصلی خود را در ادغام اقتصاد جهانی بهبود خواهد بخشید.
گروگانگیری آبی ترکیه
برخلاف مخالفت ایران و عراق، سرانجام ترکیه سد جنجالی «ایلیسو» با گنجایش ۴۳ میلیارد مترمکعب را افتتاح کرد. این سد، از نظر حجم پرکننده، بزرگ‌ترین سد بتنی جهان است و سه برابر بیش از ظرفیت بزرگ‌ترین سد ایران یعنی سد کرخه گنجایش دارد. ترکیه با افتتاح سد دو میلیارددلاری ایلیسو در استان ماردین در جنوب شرقی این کشور بار دیگر حجم آب دجله را کم کرده و به مشکلات زیست‌محیطی ایران، عراق و سوریه خواهد افزود. خشک شدن تالاب‌های بین ایران و عراق از اولین آثار احتمالی افتتاح این سد است که عوارض منفی زیادی از جمله افزایش ریزگردها را به همراه دارد. آب رود دجله مستقیماً از ترکیه وارد عراق می‌شود و در نهایت به تالاب هورالعظیم در ایران می‌ریزد. با افتتاح این سد، از ورود 60 درصد آب رود دجله به عراق جلوگیری می‌شود که مستقیماً بر ایران نیز تاثیرگذار است و هیچ آورد آبی را نصیب تالاب هورالعظیم ایران نخواهد کرد. هنوز مدت زمان زیادی از خشکسالی این تالاب و استان خوزستان در تابستان امسال نگذشته است و آثار احتمالی این سد بر منطقه خوزستان و اعتراضات فزاینده مردمی قابل چشم‌پوشی نیست. با توجه به حجم حدود شش تا هفت میلیاردمترمکعبی آب‌های مرزی بین ایران و عراق، در آینده‌ای نزدیک احتمالاً فشار عراق به ایران برای استفاده از این آب‌ها افزایش پیدا خواهد کرد که این مساله، زمینه تنش بین ایران و عراق را افزایش می‌دهد. این در حالی است که ترکیه همزمان در حال ساخت سد دیگری بر روی بالادست رود ارس است که افتتاح آن قطعاً به بحران آب و خشک شدن دشت مغان در ایران منجر خواهد شد. سد بزرگ «کاراکورت (گرگ سیاه)» در ناحیه «ساری قمیش» استان «قارص» ترکیه بر روی سرچشمه‌های رودخانه ارس در حال ساخت است. این سد در واقع مانع ورود یک میلیارد و 600 میلیون مترمکعب آب از رودخانه ارس به سوی ایران، جمهوری آذربایجان و ارمنستان خواهد شد و محیط زیست این کشورها را نیز با تهدید جدی روبه‌رو خواهد کرد.
کریدورهای محاصره‌ای
کریدور «چین-اروپا» یکی از خطوط ترانزیتی مهمی است که شرق آسیا را از طریق ایران، به اروپا وصل می‌کند. این کریدور که پیش از این نیز دو قطار باری آزمایشی از چین تا ایران را سیر کرد اما مدتی است که با تلاش ترکیه و احداث مسیر جدید ترانزیت ریلی بین «استانبول» تا «شیان» چین، ترکیه به دنبال حذف ایران است، تا صادرکنندگان کالا را به سمت کریدور مدنظر خود سوق دهد. نخستین قطار باری از چین به سوی ترکیه در تاریخ ۴ دسامبر ۲۰۲۰ عازم چین شد. این قطار که حامل محصولات صادراتیِ ترکیه‌ای بود، در تاریخ مذکور از مقصد استانبول حرکت کرد و با پیمودن ۸۶۹۳ کیلومتر و عبور از پنج کشور (ترکیه، گرجستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان -گذر از دریای خزر- و چین) پس از ۱۲ روز به استان «شیان» چین رسید. این همه در حالی است که خط آهن شمال شرق ایران به ترکمنستان متصل شده، اما این مسیر، در واقع هنوز هم عملیاتی نشده است. از طرف دیگر، ایران هنوز نتوانسته مسیر کوتاه رشت-آستارا را تکمیل کند تا راه‌آهن ایران و جمهوری آذربایجان به یکدیگر متصل شوند. هر دو این مسیرهای ریلی، اما در واقع قرار بود نقش ایران به عنوان یکی از کلیدی‌تری قطعات پازل تکمیل «راه ابریشم» جدید را پررنگ کنند اما تحقق نیافتند. برعکس ایران، اما ترکیه در طول دو دهه اخیر، بیشترین تلاش خود را به کار گرفته تا در نقشه آینده قدرت اقتصادی در جهان که یکی از ارکان آن امکان ترانزیت گسترده‌تر کالاست، جایی برای خود دست‌و‌پا کند به شکلی که هدف‌گذاری این کشور برای قرار گرفتن در بین 10 اقتصاد برتر جهان است.
در مناقشات اخیر بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان نیز ترکیه نقش‌آفرینی خاصی با هدف افزایش توان تزانزیتی خود داشته است. در واقع ترکیه در تلاش است با تشویق جمهوری آذربایجان به اتصال دو بخشِ منفک جمهوری آذربایجان و نخجوان (با اشغال احتمالی استان سیونیک ارمنستان) در واقع ترانزیت انرژی از مبدأ ترکمنستان به اروپا را نیز تسهیل کند. از طرف دیگر، چنین مساله‌ای دست ایران را از بازارهای اروپایی و ترانزیت کالا به دریای سیاه کوتاه می‌کند. در واقع ترکیه با این کار، هم به اقتصاد ایران ضربه می‌زند و هم نفوذ سیاسی ایران به کشورهای حوزه اروپای شرقی را کاهش می‌دهد.
اَبَرشهر تکنولوژیک
«چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی» برنامه‌ای است برای «کاهش وابستگی به نفت»، «تنوع‌بخشی به اقتصاد» و «توسعه بخش‌های خدماتی» مانند بهداشت، آموزش، زیرساخت، تفریحی و گردشگری. اهداف این طرح عبارت‌اند از تقویت فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری، افزایش تجارت غیرنفتی بین کشورها از طریق کالاها و محصولات مصرفی و افزایش هزینه‌های دولت برای تجهیزات نظامی، تجهیزات تولید و مهمات. طرح‌های این چشم‌انداز شامل ۸۰ پروژه هستند که هر کدام از 7 /3 تا ۲۰ میلیارد دلار هزینه دارند. در دل این چشم‌انداز، اهداف مهمی در نظر گرفته شده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به افزایش مشارکت زنان در بازار کار از ۲۲ تا ۳۰ درصد و کاهش نرخ بیکاری در این کشور از 6 /11 تا ۷ درصد کاهش اشاره کرد. عربستان سعودی سعی می‌کند سهم بخش خصوصی در تولید ناخالص داخلی را از 8 /3 درصد در حال حاضر به 7 /5 درصد افزایش دهد. این کشور که بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان است قصد دارد با همکاری با شرکت ژاپنی «سافت‌بانک گروپ» بر روی بزرگ‌ترین نیروگاه انرژی خورشیدی جهان به مبلغ ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کند که این بزرگ‌ترین پروژه انرژی خورشیدی جهان به‌شمار می‌رود. با این حال، برجسته‌ترین پروژه این چشم‌انداز، پروژه ابرشهر «نئوم» به عنوان منطقه‌ای رویایی در نزدیکی سواحل دریای سرخ با امکانات فوق‌پیشرفته است. این شهر با وسعتی بالغ بر 26495 کیلومترمربع در حدود ۳۳ برابر نیویورک سیتی در شمال غربی این کشور ساخته می‌شود. هدف از ساخت نئوم، کاهش وابستگی این کشور به درآمدهای نفتی و تبدیل کردن این کشور به هاب تکنولوژی منطقه اعلام شده است. همچنین دانشمندان مشارکت‌کننده در پروژه ساخت نئوم قصد دارند با تکنولوژی بارورسازی ابرهای مصنوعی را در آسمان این شهر به حرکت در بیاورند و از این طریق بارش باران در این منطقه بیابانی را افزایش دهند. هزینه ساخت این شهر در حدود 500 میلیارد دلار تخمین زده شده است. این پروژه قرار است ۳۸۰ هزار شغل ایجاد کرده و در عین حال پیش‌بینی شده تا سال ۲۰۳۰ بتواند ۴۸ میلیارد دلار به تولید ناخالص داخلی پادشاهی عربستان کمک کند.
