روانشناسی اقتصادی

روانشناسی اقتصادی شاخه‌ای از روانشناسی است که به مطالعه ریشه‌های روانشناسی در پدیده‌های اقتصادی و همچنین سازوکار قضاوت مردم، تصمیم‌گیری آنها (تعاملی یا فردی) و چگونگی رفتار مردم در موقعیت‌های اقتصادی می‌پردازد. ژورنال «روانشناسی اقتصادی» (The Journal of Economic Psychology) که به وسیله انتشارات الزویر (Elsevier) به چاپ می‌رسد، تحقیقات و پژوهش‌هایی را منتشر می‌کند که هدف آنها درک بهتر ابعاد مختلف رفتاری و روانشناسی موثر بر تصمیمات و فرآیندهای اقتصادی است. این ژورنال را اولین‌بار «ویلیام فردریک وان‌راج» روانشناس هلندی در سال 1981 منتشر کرد.

«ویلیام فردریک وان‌راج» فارغ‌التحصیل رشته روانشناسی و تحلیل آمار از دانشگاه «لیدن» هلند است که سابقه کار در دانشگاه‌های «توئنت» و «تیلبورگ» هلند و دانشگاه «ایلینویز» آمریکا را نیز دارد. او از سال 2000 در دانشگاه تیلبورگ مشغول تدریس است. تخصص فردریک در زیرشاخه‌های روانشناسی اقتصاد از جمله در امور ارتباطات، رفتار مالی مشتریان، رفتار محیط‌زیست‌محور مشتریان و چگونگی صرفه‌جویی انرژی در خانوارهاست. دانشگاه اقتصاد هلسینکی فنلاند در سال 2006 به او دکترای افتخاری اعطا کرد.

انتشارات الزویر که به جز ژورنال روانشناسی اقتصادی حدود 2500 ژورنال علمی دیگر نیز منتشر می‌کند، یک شرکت انتشاراتی هلندی است که در ایجاد محتوای علمی، فنی و پزشکی فعالیت می‌کند. مجلاتی مانند Lancet و Cell از ژورنال‌های شناخته‌شده این انتشارات هستند. علاوه بر آن ایجاد پایگاه چکیده و نمایه‌های استنادی که ابزاری برای بررسی عملکرد مقالات تحقیقی در دنیاست، از دیگر خدمات این انتشارات محسوب می‌شود. انتشارات الزویر سالانه بیش از 500 هزار مقاله در 2500 ژورنال به چاپ می‌رساند. آرشیو این انتشارات شامل بیش از 17 میلیون تحقیق و پژوهش و 40 هزار کتاب دیجیتال است که سالانه بیش از یک میلیارد بار دانلود می‌شوند. درآمد این انتشارات در سال 2018 به 950 میلیون پوند رسید.

ژورنال روانشناسی اقتصاد در واقع ژورنال رسمی «انجمن بین‌المللی مطالعات اقتصاد رفتاری» است و این انجمن نه‌تنها ویراستاران ژورنال، بلکه محتوای آن را نیز تعیین می‌کند. هدف این انجمن ادغام دو حوزه روانشناسی و اقتصاد و گسترش تحقیقات مربوط به حوزه جدیدی است به نام «روانشناسی اقتصادی» که از ادغام این دو رشته شکل گرفته است. در این حوزه، رفتارهای اقتصادی افراد و تاثیر فرآیندهای اقتصادی بر روان انسان‌ها با نگاه روانشناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. علاوه بر آن پیامدهای اقتصادی و اجتماعی حاصل از قضاوت‌های مردم و تصمیماتشان نیز در همین حوزه روانشناسی اقتصادی بررسی می‌شود. این در حالی است که اقتصاد به معنای سنتی آن فقط مطالعه منابع تولید و توزیع بود و هدف از آن مطالعات، کشف پدیده‌های اقتصادی به کمک تئوری و تحلیل‌های آماری بود. در اقتصاد سنتی، پدیده‌های اقتصادی با فرض وجود عقلانیت و منطق در همه انسان‌ها و با فرض اینکه انسان موجودی اقتصادی و تصمیماتش عقلانی است، مورد بررسی قرار می‌گرفت.

 در پژوهش‌های انجام‌شده در حوزه روانشناسی اقتصادی، از مفاهیم هر دو رشته اقتصاد و رشته روانشناسی استفاده می‌شود و روش تحقیق هر دو رشته نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مطالعات بر رفتارهایی مانند پس‌انداز، بدهی، کمک‌های مالی افراد، پول و پرداخت مالیات تمرکز می‌کنند که در عمل نه فقط مربوط به اقتصاد می‌شوند، نه روانشناسی. تمرکز آنها معمولاً حول تصمیم‌گیری‌های فردی است ولی گاهی در این مطالعات به رفتار جمعی یا رفتار خانوارها نیز پرداخته می‌شود.

در ابتدا اولویت اصلی ژورنال روانشناسی اقتصاد، چاپ مقالات همین رشته بود یعنی مقاله‌هایی با موضوع ابعاد روانی تورم، بیکاری، فقر، مالیات، توسعه اقتصادی، سواد اقتصادی، امور مالی شخصی و رفتار بازار که ریشه در علم روانشناسی داشتند. به تدریج مجله به چاپ مقالات حوزه اقتصاد رفتاری نیز روی آورد. اقتصاد رفتاری در اصل زیرشاخه‌ای از علم اقتصاد است، نه علم روانشناسی. در حوزه روانشناسی اقتصاد به صورت سنتی آن، معمولاً از فرضیه‌هایی که ماهیت عقلانی داشته باشند استفاده نمی‌شد، ولی به تدریج در سال‌های اخیر چنین دسته‌بندی‌هایی بسیار کمرنگ شده است و ژورنال روانشناسی اقتصاد نه‌تنها تحقیقات انجام‌شده در حوزه اقتصاد رفتاری را منتشر می‌کند بلکه مصمم است مقالات با موضوعات اقتصاد مبتنی بر عصب‌شناسی (اقتصاد عصب‌بنیان)، روانشناسی مشتریان، روانشناسی رأی‌دهندگان و تئوری بازی رفتاری را در صورتی که بتوانند به درک بهتر فرآیندهای روانشناسی موثر بر رفتار و تصمیمات اقتصادی افراد کمک کنند نیز در مجله بگنجاند.

این ژورنال شامل بخش‌های مختلف است: الف- مقالات تحقیقی، یعنی تحقیقات آماری مرتبط با یک تئوری که برای اولین‌بار مطرح شده، ب- گزارش‌های مختصر، ج- مطالعات تکرار شده، د- گزارش‌ها و نقدهای مربوط به موضوعات جدید در حوزه روانشناسی اقتصاد و ه- نقد کتاب.

در حال حاضر سردبیران این ژورنال کارلوس آلوس فرر از دانشگاه زوریخ و الداد یکیم از انستیتوی فناوری اسرائیل هستند. این ژورنال که دو هفته‌نامه است، دارای 55 ویراستار و عضو هیات تحریریه از 15 کشور دنیاست که 13 نفر آن از آمریکا و یک نفر از امارات متحده عربی است. تایید مقالات این مجله به صورت peer review یعنی با داوری کارشناسان و متخصصان همان حوزه انجام می‌شود. ضریب تاثیر دوساله این مجله (میانگین تعداد استنادهای مقالات آن در سایر ژورنال‌ها) در سال‌های 2021 و 2022 معادل 037 /2 بود که نسبت به ضریب تاثیر دو سال قبل رشدی معادل 18 درصد داشته است و این ژورنال را بین ژورنال‌های خوب (نه عالی) و تاثیرگذار دنیا قرار داده است. تقریباً 73 درصد از ژورنال‌های دنیا ضریب تاثیری معادل یک یا بیشتر دارند و 97 /1 درصد از مجلات از ضریب تاثیر 10 برخوردارند. شاخص h این ژورنال نیز 97 است و معنی آن این است که به 97 مقاله از این ژورنال بیش از 97 بار استناد شده است. شاخص h راهی است برای اندازه‌گیری بازدهی و میزان تاثیر آن در انتشارات مختلف.

این ژورنال مقالات تاثیرگذار زیادی را به چاپ رسانده است که از میان آنها می‌توان به چند مقاله اشاره کرد که به استناد سایت Scopus (پایگاه چکیده و نمایه‌های استنادی دنیا) بیشترین تعداد استناد را از سال 2018 به بعد داشته‌اند. یکی از این مقالات «سرایت رفتارهای اجتماعی و ضداجتماعی در بین همسالان و نقش نزدیکی اجتماعی» بود. در این مقاله با استفاده از یک طرح آزمایشی جدید، نشان داده شد که رفتارهای ضداجتماعی به مراتب بسیار مسری‌تر از رفتارهای اجتماعی میان مردم است. علاوه بر آن، نتایج این تحقیق نشان داد هرچه افراد از لحاظ اجتماعی به هم نزدیک‌تر باشند، سرعت سرایت رفتارهای ضداجتماعی بیشتر از رفتارهای اجتماعی می‌شود و دیگر اینکه افراد ضداجتماع بسیار بیشتر در معرض سرایت رفتاری سایر همسالان ضداجتماعی خود هستند. این مقاله توانست جایزه سال 2016-2015 بهترین کار تحقیقی به وسیله انجمن آلمانی مطالعات اقتصاد تجربی را کسب کند. مقاله دیگری که بیشترین استناد را از سال 2018 داشته است، مقاله‌ای است به نام «اعتماد و قدرت، عوامل اصلی تمکین مالیاتی در 44 کشور». نتایج این تحقیق نشان می‌دهد تمکین مالیاتی بیشتر از آنکه ریشه در عوامل فرهنگی داشته باشد، ریشه در اعتماد به مسوولان یک کشور و قدرت آنها دارد. در این مطالعه از آمار جمع‌آوری‌شده در 44 کشور نشان داده است که اعتماد به مسوولان کشور و قدرت مسوولان در اجرای قوانین مالیاتی، در همه جوامع بدون توجه به تفاوت‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی آنها، باعث افزایش تمکین مالیاتی شهروندان و کاهش فرار مالیاتی آنها می‌شود. این تحقیق نشان داد که اعتماد به مسوولان کشور و قدرت آنها می‌تواند از کانال‌های متفاوتی باعث تمکین مالیاتی شود: مسوولان مورد اعتماد معمولاً تمکین خودخواسته را بین مردم افزایش می‌دهند و مسوولان قدرتمند (کسانی که می‌توانند به‌طور موثر مانع از فرار مالیاتی شوند) باعث ارتقای تمکین اعمال‌‌شده می‌شوند. برخلاف مطالعات قبلی، این تحقیق نشان داد که اعتماد به مسوولان و قدرت آنها دو عامل مکمل یکدیگر نیستند و هر کدام از عوامل می‌توانند به تنهایی به میزان چشمگیری تمکین مالیاتی را بهبود بخشند. مقاله دیگر که بیشترین تعداد استنادها را داشته است، مقاله‌ای است با عنوان «هنجارهای پویا باعث مصرف پایدار می‌شود: تلنگری بر مبانی هنجاری، به مشتریان کافه کمک می‌کند تا از لیوان‌های یک‌بارمصرف استفاده نکنند». این مقاله حوزه اقتصاد رفتاری، ثابت می‌کند که هنجارهایی در جامعه که دائم در حال تغییر هستند، می‌توانند بسیار موثرتر از آمار در همان جامعه عمل کنند. این مقاله تاییدکننده فرضیه‌های قبلی رفتارشناسان اقتصادی بود که همواره معتقد بودند می‌توان مشتریان را با صحبت کردن و یادآوری هنجارهای مقبول جامعه، به انجام کار درست ترغیب کرد.

علاوه بر مقالاتی با بیشترین تعداد استناد، مقالاتی در این ژورنال از سال 2018 به چاپ رسیده‌اند که بیشترین دفعات دانلود را در مقایسه با سایر مقالات داشته‌اند. یکی آن آنها، مقاله‌ای است با عنوان «نقش فردگرایی در مقابل جمع‌گرایی در شکل‌گیری قصد خرید مجدد». در این مقاله هر دو بُعد فردگرایی یعنی فردگرایی به عنوان یک فرهنگ ملی و فردگرایی به عنوان یک ارزش شخصی مورد مطالعه قرار گرفته است. این تحقیق نشان داد که فردگرایی مبتنی بر فرهنگ یک کشور بسیار تاثیرگذارتر از فردگرایی شخصی است. وقتی کشوری دارای فرهنگ فردگرایی است، بدین معناست که نیازهای فردی انسان‌ها بر نیازهای جمعی آنها ارجحیت دارد و مردم مستقل و خودمختار هستند. مانند فرهنگ حاکم بر کشورهای غرب اروپا و آمریکای شمالی. این مقاله نشان می‌دهد که فردگرایی نه‌تنها می‌تواند قصد خرید مجدد را بین مشتریان کاهش دهد بلکه می‌تواند تاثیر تصویر ذهنی برندهای معروف را تعدیل کرده و نه‌تنها باعث افزایش رضایت مشتری به‌خصوص از خدمات ارائه‌شده شود، بلکه هزینه‌های سوئیچ کردن از خدماتی به خدمات دیگر را کاهش می‌دهد. مقاله دیگر این ژورنال که بیشترین تعداد دانلود را داشته، مقاله «از بین بردن باورهای غلط درباره اقتصاد» است. این مقاله به نتایج جالبی می‌رسد از جمله اینکه باورهای رایج درباره سازوکار اقتصاد در میان مردم معمولاً با شواهد تجربی و تئوری‌های متخصصان این حوزه در تضاد است، از این‌رو این باورها از پایه و اساس باورهایی غلط و اشتباه است که شکل گرفتن حمایت‌های اشتباه از سیاست‌های غلط و زیان‌بار را نیز به دنبال دارد. این در حالی است که سوگیری‌های شناختی مردم، حتی وقتی اطلاعات علمی در اختیارشان قرار می‌گیرد، مانع از تغییر باورهایشان می‌شود. البته نتایج همین تحقیق نشان داد که دانشجوهای اقتصاد برخلاف دیگران، با مطالعه اطلاعاتی که در اختیارشان قرار می‌گرفت نسبت به قبول واقعیت علمی انعطاف بیشتری نشان دادند. مقاله «اتصال به تنهایی: استفاده از تلفن هوشمند، کیفیت تعاملات اجتماعی و رفاه» مقاله‌ای است که در دسامبر سال 2017 چاپ شد و به دفعات بیشتری نسبت به سایر مقالات دانلود شده است. نویسندگان این مقاله فرضیه‌ای را که تلفن‌های هوشمند کیفیت روابط اجتماعی را کاهش می‌دهند، مورد آزمایش قرار دادند. این فرضیه بین گروه بزرگی از ایتالیایی‌ها مورد بررسی قرار گرفت و نشان داد در طول زمانی که با دوستان سپری می‌شود، استفاده از تلفن همراه می‌تواند رضایت از زندگی و رضایت از روابط را تا حد قابل توجهی کاهش دهد.

این ژورنال در سال 2021 جایزه بهترین مقاله تحقیقی خود، به نام جایزه ویلیام فردریک ون‌راج، را به مقاله‌ای با موضوع «دیدگاه جنسیتی در کشورهای عربی: نقش چارچوب‌بندی و پیش‌زمینه» اعطا کرد. این مقاله نشان می‌دهد که چگونه چارچوب‌بندی سوالات مطرح‌شده در یک تحقیق و شرایط ارائه آنها می‌تواند دیدگاه‌های جنسیتی و خشونت خانگی را تحت تاثیر قرار دهد. این پژوهش که در تونس انجام شد ثابت کرد اگر سوالات مطرح‌شده در چارچوب برابری جنسیتی باشند، دیدگاه‌های برابر جنسیتی بیشتر در جواب‌ها نمود پیدا می‌کند. آنها همچنین نشان دادند پخش یک فایل صوتی که از آمار خشونت خانگی در تونس صحبت می‌کند، قبل از مطرح کردن سوالات می‌تواند گرایش مردان برای توجیه خشونت خانگی را کاهش دهد. هدف از این تحقیق این بود که ثابت شود آمار پژوهشی که برای بررسی موضوعات حساس مانند موضوعات جنسیتی، سیاسی یا نژادی جمع‌آوری می‌شوند، نمی‌توانند معیار واقعی از دیدگاه‌ها و نگرش‌های افراد باشند، زیرا نظرات آنها بسیار تحت تاثیر شرایط تحقیق قرار می‌گیرد. برای دستیابی به نتایج واقعی باید از ابزارهای سنجش بی‌طرفانه‌تری استفاده شود.

متاسفانه انتشارات الزویر هلندی که انتشار ژورنال «روانشناسی اقتصادی» را بر عهده دارد، در سال‌های اخیر حاشیه‌های فراوانی به دلیل محدودیت دسترسی به مقالات و حق کپی‌رایت داشته است. این انتشارات با حاشیه سود 37درصدی که از شرکت اپل و شرکت‌های نفتی بزرگ هم بیشتر است، به دلیل فروش تحقیقات به همان موسساتی که تحقیقات را انجام داده‌اند، توانسته است به قطب بزرگ انتشارات دنیا تبدیل شود. علاوه بر آن این انتشارات دو پایگاه مهم پژوهشی به نام Scopus (پایگاه‌های چکیده و نمایه‌های استنادی دنیا) و Mendeley (پایگاهی برای ثبت و اشتراک داده‌های پژوهشی) ایجاد کرده است و بر اساس داده‌های آنها ارزیابی‌هایی را در مورد ارزش‌گذاری بر مقالات علمی در دنیا منتشر می‌کند که بسیاری نسبت به بی‌طرفانه بودن این داده‌ها شک دارند و معتقدند داده‌های این پلت‌فرم‌ها به نفع مقالات منتشرشده خود این انتشارات است.

از سوی دیگر سال‌هاست انتشارات الزویر اختلافات زیادی با دانشگاه‌ها و موسسات و نهادهای آموزشی بین‌المللی بر سر دسترسی آزاد به مقالات پیدا کرده است. به تازگی دانشگاه کالیفرنیا بعد از یک دعوای حقوقی طولانی با این انتشارات توانست دسترسی نامحدود به تمامی پژوهش‌هایی را که از سوی این دانشگاه انجام شده و در 2500 ژورنال الزویر چاپ می‌شود آزاد کند. در این نوع دسترسی، محققان برای چاپ مقالات خود در یک ژورنال حق چاپ مقاله پرداخت می‌کنند ولی مقالات باید برای دسترسی همگان آزاد و نامحدود باشد. چاپ هر مقاله در ژورنال‌های الزویر هزینه‌های متفاوتی دارد که برای ژورنال روانشناسی اقتصاد معادل 2530 دلار است. دانشگاه ام‌آی‌تی، دانشگاه کارولینای شمالی و دانشگاه دولتی نیویورک نیز با این انتشارات دچار اختلاف جدی شده‌اند. علاوه بر آن بسیاری از کشورهای اروپایی نیز به دلیل محدودیت‌های این انتشارات در دسترسی به مقالات، قیمت‌های رو به افزایش محصولات و بزرگ شدن خطرناک این انتشارات، دچار اختلاف جدی با الزویر شده‌اند به‌طوری‌که نهادهای تحقیقاتی سوئد و آلمان اعلام کردند دیگر حق اشتراک الزویر را پرداخت نخواهند کرد. ولی این انتشارات همواره اتهام ایجاد محدودیت در دسترسی آزاد به مقالات علمی را رد و اعلام کرده است سیاست‌های مختلفی برای فراهم کردن دسترسی عموم مردم اعم از دانشجو و محقق تا بیماران به همه مقالات علمی در پیش گرفته است. برای مثال این انتشارات به کمک سازمان Reasearch4Life، سازمان ملل، دانشگاه ییل، دانشگاه کرنل و 160 ناشر دیگر، دسترسی نهادهای آموزشی در کشورهای کم‌درآمد را به همه مقالات علمی و تاییدشده این انتشارات فراهم کرده است که ژورنال «روانشناسی اقتصادی» نیز از این قاعده مستثنی نیست.

در میان همه این جنجال‌ها، هدف این ژورنال ایجاد فضایی است برای علاقه روزافزونی که در کاربرد علم رفتارشناسی در مطالعات رفتار اقتصادی ایجاد شده است. این گرایش جدید می‌تواند با ایجاد دیدگاه‌ها و تئوری‌های نوظهور در زمینه اقتصاد، راهکارهای بهتری برای مشکلات اجتماعی ارائه دهد و بسیاری معتقدند مقالات و پژوهش‌های انجام‌شده در این زمینه می‌تواند کلید حل بسیاری از بحران‌های مالی باشد و نه‌تنها برای شرکت‌های فعال در امور مالی بلکه برای سیاستگذاران اقتصادی نیز می‌تواند بسیار سودمند واقع شود.