راه نفس

از زمان خروج ترامپ از برجام در اردیبهشت 97، اروپا صریحاً با این اقدام آمریکا مخالفت کرد و از راه‌اندازی یک کانال مالی مستقیم بین ایران و اروپا برای دور زدن تحریم‌های آمریکا علیه ایران و حفظ برجام خبر داد که به  SPV معروف شد. چند ماهی است که اتحادیه اروپا در خصوص بازگشایی کانالی برای تسهیل روابط مالی خود با ایران پس از خروج آمریکا از برجام سخن می‌گوید و حدود دو هفته پیش سه کشور آلمان، بریتانیا و فرانسه با صدور بیانیه مشترکی آغاز کار کانال ویژه مالی برای پشتیبانی از ادامه تجارت با ایران را اعلام کردند. اینستکس گام اول در مرحله اجرایی کردن SPV  است که به عنوان یک راهکار اجرایی در حوزه بانکی عمل می‌کند؛  به این معنا که دو شرکت متناظر، در اتحادیه اروپا و ایران تاسیس می‌شود که برخی از آن با نام صندوق یاد می‌کنند اما اروپایی‌ها از شرکت اسم برده‌اند که در فرانسه ثبت شده است. وزارت خارجه سه کشور آلمان، انگلیس و فرانسه سهامدار این شرکت خواهند بود و نمایندگانشان در این شرکت حضور خواهند داشت. اگرچه بسیاری از تحلیلگران اذعان کرده‌اند شاید ثبت کانال ارتباطات تجاری موسوم به اینستکس نتواند همه انتظارات ایران در زمینه مراودات مالی را تامین کند اما نمی‌توان کتمان کرد که این کانال ویژه بانکی می‌تواند پنجره‌ای امیدوارکننده در بخش تجارت بگشاید.

اگر به متن بیانیه صادرشده توسط این سه کشور نگاه کنیم:

 فرانسه، آلمان و انگلیس، در راستای تعهد راسخ و تلاش‌های ادامه‌دار خود برای حفظ برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که به تایید قطعنامه شماره ۲۲۳۱ شورای امنیت رسیده، ایجاد «ابزار پشتیبان مبادلات تجاری» را اعلام می‌کنند. این ابزار، کانال ویژه‌ای برای تسهیل تجارت مشروع میان عاملان اقتصادی اروپا و ایران است.

 سه کشور اروپایی بار دیگر تاکید می‌کنند که تلاش‌ها برای محافظت از مفاد اقتصادی مندرج در برجام، به اجرای کامل تعهدات مرتبط هسته‌ای از سوی ایران، از جمله همکاری‌های کامل و به موقع با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مشروط است.

 ابزار پشتیبان مبادلات تجاری با تمرکز بر ضروری‌ترین بخش‌ها برای مردم ایران - از قبیل اقلام دارویی، کالاهای پزشکی و کالاهای کشاورزی و غذایی- از تجارت مشروع با ایران حمایت خواهد کرد. ابزار پشتیبان تجارت مالی در درازمدت قصد دارد به روی فعالان اقتصادی از کشورهای جهان سوم که مایل به تجارت با ایران هستند گشوده شود و سه کشور اروپایی کماکان نحوه دستیابی به این هدف را بررسی می‌کنند.

 ایجاد ابزار پشتیبان مبادلات تجاری، اولین گام مهم اتخاذشده توسط سه کشور اروپایی است. عملیاتی کردن ابزار پشتیبان مبادلات تجاری بر اساس رویکردی گام‌به‌گام خواهد بود:

 سه کشور اروپایی در کنار ابزار پشتیبان به کار روی جزئیات ملموس و عملیاتی جهت مشخص کردن نحوه فعالیت این شرکت ادامه خواهند داد.

 سه کشور اروپایی برای ایجاد نهاد موثر و شفافی که برای عملیاتی کردن ابزار پشتیبان ضروری است با ایران همکاری خواهند کرد.

 سه کشور اروپایی تعهد خود را در زمینه توسعه بیشتر این ابزار پشتیبان با همکاری کشورهای علاقه‌مند اروپایی مورد تاکید قرار می‌دهند تا بتوان با پیروی از گام‌های مشخص‌شده در بالا از مبادلات تجاری مشخص‌شده در بالا حمایت کرد.

در توضیح سیستم حمایت از تجارت با ایران آمده است که این سیستم تمرکزش بر تجارت محصولات کشاورزی، دارو و مواد غذایی است، یعنی مواردی که مربوط به زندگی روزمره مردم است و در موارد مربوط به درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت و سایر اقلام صادراتی وارد نمی‌شود. البته این موضوع جدیدی نیست و ایران در حال حاضر هم از خیلی کشورها این اقلام را وارد می‌کند مثلاً ورود گوشت از برزیل. در واقع تحریم‌های قبلی هم مانعی برای این کار نبودند اما باید دید آیا از ارز دولتی برای ارتباط از طریق این کانال استفاده می‌شود و قیمت‌ها در بازار پایین خواهد آمد یا اینکه همچنان کالاهای اساسی مردم گران به دست مصرف‌کننده می‌رسد. البته با توجه به متن بیانیه سه کشور اروپایی، شرط اروپا برای برقرار ماندن این کانال مالی باید مورد توجه سیاستگذاران و حاکمیت کشور قرار گیرد. در واقع اروپایی‌ها انتظار دارند ایران روند پیوستن به اف‌ای‌تی‌اف را طی کند، طبیعی است اگر بحث‌ها در این زمینه تداوم یابد و ایران نتواند این شرط را اجرایی کند نباید انتظار داشت این کانال برقرار باقی بماند و کارایی خود را از دست خواهد داد. در نتیجه ایران باید هرچه سریع‌تر موضع خود را در قبال این شروط مشخص کند. از طرف دیگر واکنش آمریکایی‌ها شفاف و قابل پیش‌بینی بود؛ آنها متناسب با تغییرات رخ داده درصدد تغییر شرایط خود هستند، بدان معنی که احتمالاً از طریق اعمال تحریم‌های تازه یا اعمال محدودیت‌های جدید در خصوص شرکت‌های مختلف اروپایی طرف معامله با ایران، اروپا، چین و روسیه را تحت فشار قرار دهند، اما نکته مهم و اساسی این است که ما باید با اقدامات اثرگذار بازی را بار دیگر به نفع خودمان تغییر بدهیم. به نظر می‌رسد پیوستن به اف‌ای‌تی‌اف نه در شرایط کنونی تحریم بلکه حتی پس از لغو تحریم‌ها ضرورتی انکارناپذیر برای ایران است چراکه مراودات مالی ایران و جهان بدون توجه به تحریم‌ها، مستلزم رعایت این شروط است. مهم‌ترین مانع این  نهاد مالی ویژه آن است که این  نهاد نمی‌تواند مانع از تحریم و مجازات شرکت‌های اروپایی از سوی آمریکا شود. بنابراین این نهاد مالی تنها در مورد آن دسته از شرکت‌هایی عمل می‌کند که هیچ‌گونه فعالیت اقتصادی با شرکت‌های آمریکایی ندارند.

یک ایراد بزرگ منتقدان داخلی این طرح این است که این کانال به هیچ عنوان سرمایه کشورهای اروپایی را برای اقتصاد کشورمان به همراه نخواهد داشت و باعث رونق سرمایه‌گذاری و حتی تضمین عملکرد شرکت‌های اقتصادی در کشورمان نخواهد بود. بلکه این کانال صرفاً نقش یک صندوق در قالب صراف را ایفا می‌کند به این صورت که پول حاصل از صادرات به واردات تعلق خواهد گرفت و این صندوق پول را از خریدار خارجی به فروشنده خارجی انتقال می‌دهد و تنها منفعت آن به فعالان اقتصادی و خریداران و فروشندگان اروپایی خواهد رسید. این انتقاد تا حدی درست است اما باید این نکته را همگان در نظر داشته باشند که اینستکس قرار است یک راه به مجموعه راه‌هایی که در این شرایط سخت برای تعاملات مالی و بانکی بین‌المللی داریم اضافه کند؛ ما اینستکس را باید در همان حدش ارزیابی کنیم، نه می‌توانیم بگوییم بی‌ارزش است و نه می‌توانیم بگوییم شق‌القمری برای اقتصاد ایران اتفاق می‌افتد. در مجموع یک راه به مجموعه راه‌های ایران برای کمتر کردن فشار تحریم‌های آمریکا اضافه می‌شود و می‌تواند در این شرایط سخت حداقل اجازه وخیم‌تر شدن اوضاع را ندهد. از طرف دیگر اگر بخواهیم جنبه‌های مثبت اینستکس را در نظر بگیریم باید گفت اگرچه شاید این سازوکار در ابتدا برای غذا و دارو باشد اما این یک روزنه است. ما در بخش نهاده‌های دامی و دارو به خارج وابستگی داریم، به‌‌رغم ادعاهای آمریکا در عدم تحریم دارو و مواد غذایی از زمان اجرایی شدن آن مردم به لحاظ دارویی و مواد اولیه غذایی تحت فشار قرار گرفتند که اکنون با این روند امیدواریم با همکاری دولت و بخش خصوصی این مشکلات حل شود. از سوی دیگر با ایجاد این کانال، شاهد سنت‌شکنی خواهیم بود و قدرت یورو در مقابل دلار تقویت می‌شود، البته اگر بقیه کشورهای اروپایی نیز به این کانال بپیوندند کار جدیدی است که معاملات ایران با یورو انجام خواهد شد که این موضوع هم برای اروپا و هم برای ایران سودمند است و در صورتی که این کانال کارایی خود را با گذشت زمان اثبات کند ممکن است کشورهای دیگر از جمله روسیه و چین و حتی ژاپن و کره جنوبی نیز به آن بپیوندند. در پایان می‌توان گفت که اینستکس مسیر مبادلات تجاری در سه حوزه کشاورزی، دارویی و پزشکی را باز خواهد کرد که به نظر گام مهم و خوبی است. همچنین آغاز کار این کانال و ادامه آن، قطعاً بر نرخ ارز اثر خواهد گذاشت چراکه قیمت ارز در کشور متاثر از آثار روانی است بنابراین این موضوع بر قیمت ارز اثر خواهد گذاشت اما اینکه این تاثیر شتابان باشد یا خیر را باید منتظر بود و در آینده نزدیک مشاهده کرد.