خیلی دور خیلی نزدیک
چرا ایده اقتصاد بدون نفت در ایران عملیاتی نمی‌شود؟
مرضیه محمودی: 66 سال است ایران آرزوی اقتصاد بدون نفت را دارد. یعنی درست از همان زمانی که در پی ملی شدن صنعت نفت، تحریم‌ها، تحقق درآمدهای نفتی را تحدید و محمد مصدق را مجبور کرد از عواید فروش نفت چشم بپوشد و در مجلس هفدهم برنامه اقتصاد بدون نفت را اعلام کند.
آن‌گونه که در کتاب «تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران» آمده، دولت مصدق علناً در اواخر سال 1330 از تحصیل درآمدهای نفت اظهار یأس کرد و درصدد برآمد بودجه کشور را بدون عایدی نفت متعادل کند. او در سال 1331 ایده اقتصاد بدون نفت را طرح کرد. طرحی که با نگرانی نمایندگان مجلس مواجه شد. چراکه آنها معتقد بودند اداره اقتصاد کشور، بدون نفت ممکن نیست. مصدق در جلسه تیرماه مجلس، اظهارات نمایندگان را مبنی بر اینکه دولت برای اداره اقتصاد برنامه ندارد، رد کرد و گفت دولت نه‌تنها برای اداره کشور برنامه دارد، بلکه برای مشورت درباره برنامه‌های مهم اقتصادی‌اش، از دکتر یالمار شاخت، اقتصاددان بنام آلمانی دعوت کرده به ایران بیاید. نام شاخت، آن زمان معجزه‌گر بود. شاخت اقتصاددان آلمانی معروف، کمیسر مالی و رئیس رایش بانک در جمهوری وایمار بود. در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، شاخت شهرتی جهانی داشت و همه او را معمار اقتصاد آلمان می‌دانستند. چراکه او توانسته بود بنای ویران اقتصاد آلمان را بازسازی و تورم نجومی آن را کنترل کند.
خوشنامی او سبب شد مصدق او را برای مشاوره اقتصادی به ایران دعوت کند. شاخت پیش از این، یک‌بار سال 1314 به ایران آمده و با مقامات دولتی از جمله رضاشاه دیدار کرده بود. 17 سال بعد از آن دیدار، شاخت مهرماه سال 1331 به ایران آمد. این بار به دعوت دولت مصدق و برای بررسی طرح اقتصاد بدون نفت. شاخت در این سفر تنها پنج روز در ایران ماند و مشاوره‌هایی در زمینه سیاست‌های مالیاتی و پولی و به حداقل رساندن هزینه‌های دولت ارائه داد. آخرین سفر او هم مربوط به 26 بهمن‌ماه 1332 بود. زمانی که گفته می‌شود او با طرحی برای اصلاح اقتصاد به ایران آمد.
ماجرای حضور سوم او در ایران و موفقیت‌آمیز بودن ایده‌های اقتصادی او در ایران محل بحث بسیار دارد. برخی معتقدند مصدق یک‌سال- سال 31 تا 32- به مشاوره‌های شاخت عمل کرده و توانسته در برابر فشار تحریم‌های نفتی ایستادگی کند و در مقابل بسیاری معتقدند حضور شاخت در ایران، حضوری کوتاه و بی‌ثمر بوده. چراکه او بار دوم تنها پنج روز در ایران بوده و شناختی از ایران نداشته و بار سوم هم با اکراه به ایران آمده و ترجیح می‌داده در 70سالگی به ایران سفر نکند و مشاوره‌های اقتصادی‌اش را از آلمان به ایران مخابره کند. اما اگر هدف از دعوت شاخت به ایران، اجرای اقتصاد بدون نفت بوده باشد، باید سفر شاخت را سفری بی‌حاصل دانست.
از سال 1332 تاکنون، 66 سال است اقتصاد ایران در حسرت اجرای اقتصاد بدون نفت است. ایران هرساله در بودجه و همواره هنگام تهدیدهای اقتصادی و تحریم‌های نفتی ماجرای اقتصاد بدون نفت را مطرح می‌کند. اما تاکنون حتی یک‌بار چنان سیاست اقتصادی که بتواند خلأ ناشی از درآمدهای نفتی را پر کند اعمال نشده است. اما دلیل چیست؟
