بر بساطی که بساطی نیست1
چرا در ایران بودجه‌نویسی همواره با چانه‌زنی عجین است؟
«مکانیسم تخصیص بودجه 97 بر اساس عملکرد دستگاه‌هاست.» این وعده را رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور، یک ماه مانده به تقدیم لایحه بودجه سال آینده به مجلس مطرح کرده است. محمدباقر نوبخت از تفاوت‌های اساسی میان بودجه ۹۷ و ۹۶ هم گفته و اظهار امیدواری کرده است که «با اصلاح نظام بودجه‌ریزی، چالش‌ها و مشکلات بودجه کشور در سال آینده رفع شود.»
هادی چاوشی: «مکانیسم تخصیص بودجه 97 بر اساس عملکرد دستگاه‌هاست.» این وعده را رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور، یک ماه مانده به تقدیم لایحه بودجه سال آینده به مجلس مطرح کرده است. محمدباقر نوبخت از تفاوت‌های اساسی میان بودجه ۹۷ و ۹۶ هم گفته و اظهار امیدواری کرده است که «با اصلاح نظام بودجه‌ریزی، چالش‌ها و مشکلات بودجه کشور در سال آینده رفع شود.»
دستگاه‌های بودجه‌بگیر اما به تجربه می‌دانند که سال‌هاست مسوولان سازمان برنامه و بودجه از این حرف‌ها می‌زنند؛ و سال‌هاست که در بر همان پاشنه سابق می‌چرخد. احتمالاً به همین دلیل است که بودجه‌بگیران چانه‌زنی‌های خود را نه بر اساس عملکرد گذشته، بلکه بر پایه میزان تصویب -و تخصیص بودجه- سال قبل بنا می‌گذارند؛ حتی اگر محل هزینه این بودجه وجود خارجی نداشته باشد. به قول حسن سبحانی، رئیس اسبق کمیسیون برنامه و بودجه مجلس2 «در دستگاه‌های اجرایی به‌خصوص در وزارتخانه‌های بزرگی همچون آموزش‌وپرورش، افرادی به مرخصی بدون حقوق یا ماموریت می‌روند و ممکن است در یک سال، هزینه‌های مربوط به آنها اصولاً وجود نداشته باشد.» این اتلاف منابع فقط یک بخش از ماجراست. بخش دیگر، ریشه‌ها و آثار سیاسی تقسیم کیک بودجه است. به اعتقاد مسعود نیلی3 «بودجه علاوه بر اهمیت اقتصادی که برای هر کشور دارد، سیاسی‌ترین قانون اقتصادی نیز تلقی می‌شود. در کشورهای پیشرفته، احزاب منافع گروه‌های اجتماعی مشخصی را نمایندگی می‌کنند و در نتیجه رقابت‌های سیاسی در انتخابات، اثر تعیین‌کنندگی خود را در بودجه‌های سالانه منعکس می‌سازد.» می‌توان فرض را بر این گذاشت که سهم‌گیری هر نهاد یا دستگاه اجرایی از بودجه در ایران هم از رویکرد سیاسی دولت تاثیر می‌پذیرد.
علاوه بر این، به اعتقاد مسعود روغنی‌زنجانی، رئیس اسبق سازمان برنامه و بودجه4 «نظام بودجه‌ریزی به شدت تحت تاثیر نظام سیاسی (که در قانون اساسی متبلور است) و ارزش‌ها و باورهای حاکمان سیاسی و همچنین بوروکرات‌هاست. اینکه آیا نظام بودجه‌ریزی در استفاده از منابعی که از جامعه می‌گیرد از کارایی برخوردار خواهد بود یا نه، به نوع و کیفیت حقوق اساسی، منشأ قدرت سیاسی (مردمی بودن یا منشأ قومی-نژادی و پاسخگو بودن یا نبودن سیاستمداران)، منشأ قدرت منابع اقتصادی و ایدئولوژی دولت‌ها و بهره‌گیری از تحولات علمی و تکنولوژی برمی‌گردد». با این مقدمات، در پرونده پیش‌رو تلاش کرده‌ایم اقتصاد سیاسی چانه‌زنی‌های بودجه‌ای در ایران را بررسی کنیم تا بدانیم در زمانه عسرت ناشی از خشکسالی منابع مالی از یک‌سو و همنشینی ابرچالش‌های شش‌گانه اقتصاد از سوی دیگر، دولت کیک بودجه خود را بر چه مبنایی تقسیم خواهد کرد؟
