راهزنان واکسن

برای مردمی که این روزها نقشه قرمز مایل به ارغوانی ایران را می‌بینند و خبر سوگوار شدن ده‌ها خانواده را می‌شنوند، شب‌ها با کابوس کرونا می‌خوابند و روزها ماسک‌هایِ روی‌هم راه نفسشان را تنگ می‌کند شنیدن خبر راهزنی واکسن در آبادان، آن هم از سوی مسوولانی که قرار است حافظ منافع شهروندان باشند مانند تیر خلاص است. اگر امید بی‌رمقی باقی ‌مانده که واکسن بتواند اندکی از رنج و ملال روزهای قرنطینه بکاهد، آن هم به باد می‌رود. این‌بار چند نفر زیر نقاب ماسک! در کسوت پاکبان واکسن خارج از اولویت دریافت کرده‌اند. این روایت ساده اما، مثل صفحات آغازین یک رمان ترسناک است؛ داستانی که چندی پیش با تزریق واکسن به همسر، فرزند و منشی برخی پزشکان به جای پرستاران و کادر درمان آغاز شد و دارد ادامه پیدا می‌کند. هفته گذشته هم فیلمی که در فضای مجازی منتشر شد و نشان می‌داد چند نفر ناشناس در حال باز کردن بسته حاوی واکسن‌های فایزر هستند، سبب شد نگرانی‌ها از توزیع رانت پنهان در واردات واکسن شدت بگیرد. به نظر می‌رسد در روزهای آغازین نفوذ فساد به رگ و پی سیستمی هستیم که قرار است سایه شوم کرونا را از سر مردم کم کند. زنگ خطر فساد در واکسیناسیون به صدا درآمده است.

از تصحیح و تکذیب‌ها که بگذریم، سبب‌شناسی ظهور اولین نشانه‌های ویژه‌خواری واکسن کووید 19 در کشور ضروری است. در حالی که رئیس‌جمهور در کمتر از یک ماه، دو بار بر ضرورت اطلاع‌رسانی دقیق و شفافیت در برنامه واکسیناسیون بر مبنای سند ملی تاکید می‌کند، رئیس روابط عمومی وزارت بهداشت و درمان پس از بالا گرفتن انتقادها از عدم انتشار اسامی دریافت‌کنندگان واکسن در توئیتی می‌نویسد: «رازداری از ارکان اجتناب‌ناپذیر ارتباطات در نظام سلامت است. درک نادرست این اصل هم به قداست حرفه‌ای آسیب می‌زند، هم بر کیفیت روابط افراد و نظام سلامت و بر سلامت جامعه تاثیرگذار است. اطمینان داشته باشید اطلاعات سلامت شما در سامانه‌های سلامت از جمله سیب محفوظ خواهد ماند.» کاربران توئیتر هم در واکنش به این سخنان می‌نویسند آیا واکسن زدن مدیران شهرداری‌ها هم جزو اسرار است؟ اگر شبکه‌های اجتماعی نبودند آیا کسی از این تخلف خبردار می‌شد؟

این اما، تمام ماجرا نیست. در نبود فایزر و مدرنا و 16 میلیون دوز کوواکس که به دلیل تعلل دولت در تصمیم‌گیری از دستمان رفته، هنوز زمزمه‌های زیادی در محافل مردمی به گوش می‌رسد که نشان می‌دهد به واکسن‌های خریداری‌شده اعتماد ندارند. تردید مردم نسبت به کارایی و تاثیر واکسن‌های روسی و چینی که تا حد زیادی از ضعف سرمایه اجتماعی دولت نشات می‌گیرد، خود نشانه دیگری از نبود شفافیت در برنامه واکسیناسیون ملی علیه کروناست.

تلاش برای خرید، تامین یا توزیع واکسن که حالا به منت دولت بر سر مردم تبدیل شده اما، وظیفه اساسی دولت‌ها و حق مسلم شهروندان است. سازمان ملل اندکی پس از اعلام شرایط اضطراری همه‌گیری، اعلام کرد برای اطمینان از دسترسی تمام مردم به واکسن‌های ایمن و موثر کووید 19، پاسخ فوری و جدی دولت‌ها ضروری است. همزمان با انتشار دستورالعمل‌هایی که ناظر بر تهیه و توزیع واکسن بود، سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل بر نکته دیگری تاکید گذاشتند: واکسن کووید 19 باید یک «کالای عمومی جهانی» در نظر گرفته شود. به همین دلیل نهادهای عمومی ملزم‌اند هرگونه شکاف یا مانع احتمالی مانند خطر فساد در توزیع و تخصیص آن را شناسایی و رفع کنند تا اطمینان حاصل شود که تمامی شهروندان به‌طور عادلانه به واکسن دسترسی دارند.

 بی‌تردید مقابله با فساد در شرایط بحرانی اولویت ویژه‌ای دارد. این واقعیت در بیانیه «فساد در زمینه کووید 19» که در اکتبر سال گذشته توسط آنتونیو گوترش قرائت شد نیز مورد تاکید قرار گرفت. در این بیانیه آمده: فساد هنگام بحران -مانند آنچه جهان در پاندمی کووید 19 تجربه می‌کند- آسیب بیشتری دارد. پاندمی اما، فراتر از قتل‌عام جهانی و به‌رغم هشدارها، دارد به زمین مساعدی برای فساد تبدیل می‌شود.

فرصت‌های فساد در واکسیناسیون

در پایان سال 2020 دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) با انتشار سیاست‌نامه‌ای کوشید ضمن معرفی خطرات احتمالی فساد در تولید و توزیع واکسن کووید 19 برای مقابله با این تهدیدات به یاری نهادهای عمومی بیاید.1 بر مبنای این سیاست‌نامه، خطرات فساد در واکسیناسیون علیه کووید 19، از راه‌های زیر به برنامه‌های ملی رخنه می‌کنند:

 مسابقه برای توسعه واکسن. فوریت و اضطرار برای تولید واکسن، و روش‌های تشخیصی و درمانی کووید 19 به سرمایه‌گذاری قابل توجه دولتی و خصوصی در بخش تحقیق و توسعه منجر شده است. اما تحقیق و توسعه واکسن یک فرآیند پرهزینه و وقت‌گیر است که انجام آن در شرایط عادی و بدون هیچ تضمینی برای نتیجه‌دهی، ممکن است تا یک دهه به طول بینجامد. سرعت بالای فرآیند تحقیق و توسعه و تقاضای فوری برای واکسن می‌تواند فرصت‌هایی برای فساد ایجاد کند. تعارض منافع مربوط به تحقیق و توسعه واکسن یکی از این خطرات است. مثالی از این دست، حضور ماموران بلندپایه دولت در برنامه تحقیق و توسعه واکسن کووید 19 است؛ مامورانی که برای تولید یک واکسن کاندیداشده قرارداد چرب و نرمی روی میز دولت می‌گذارند یا در فرآیند تصمیم‌گیری برای قراردادها نفوذ می‌کنند. نبود شفافیت در این قراردادها هم مجرای دیگری برای رخنه فساد است.

 نبود سیستم توزیع واکسن یا ضعف آن. اجرای موفقیت‌آمیز برنامه‌های واکسیناسیون کووید 19 به سیستم‌های تامین قوی نیاز دارد. سیستم‌هایی که مبتنی بر اطمینان از ذخیره‌سازی، نگهداری و جابه‌جایی واکسن، کنترل دقیق دما و سیستم‌های اطلاعاتی مدیریت لجستیک‌اند. خطر فساد در سراسر این چرخه وجود دارد. برای مثال واکسن‌ها ممکن است در فرآیند حمل‌ونقل از زنجیره تامین عمومی به سرقت رفته و به بازار سیاه هدایت شوند یا برای استفاده شخصی کنار گذاشته شوند. اگر اقدامات نظارتی کافی وجود نداشته باشد حتی هنگامی که واکسن به مراکز درمانی می‌رسد باز هم خطر سوءاستفاده وجود دارد. این خطر، به ویژه هنگامی که عرضه محدود و تقاضا زیاد است، تشدید می‌شود. محدودیت منابع واکسن همچنین ممکن است باعث ایجاد انگیزه در کسانی شود که از منابع مالی لازم برای رشوه دادن به دست‌اندرکاران بخش بهداشت برخوردارند. برخی از کارکنان بخش بهداشت نیز ممکن است برای دستیابی به واکسن کووید 19 از بیماران پول طلب کنند؛ کاری که به ضرر گروه‌های فقیر، حاشیه‌نشین و آسیب‌پذیر تمام خواهد شد.

 خطر فساد در تدارکات عمومی. در شرایط عادی فرآیند تدارکات عمومی یکی از مساعدترین زمینه‌های رشد فساد در میان تمامی فعالیت‌های دولتی است. حجم زیاد خرید و بودجه کلان، این حوزه را در برابر خطر فساد آسیب‌پذیر می‌کند. در بحران سلامت عمومی نیز خطر فساد به دلیل فوریت نیازها، ضرورت انعطاف‌پذیری و نیاز به سرعت، افزایش می‌یابد. این امر می‌تواند فرصت‌هایی برای اختیارات فردی فراهم کند که خود فسادزاست. افراد فاسد می‌توانند از تامین‌کنندگان درخواست رشوه کنند. تامین‌کنندگان نیز ممکن است از کمبودها، برای بالا بردن قیمت‌ها یا تبانی با دیگر تامین‌کنندگان استفاده کنند.

 فساد در بودجه اضطراری. در پاسخ به یک بحران عمومی، بودجه کلانی به سمت بخش‌های مدیریت بحران سرازیر می‌شود. صندوق بین‌المللی پول تخمین می‌زند که از ژوئن 2020 تقریباً 11 تریلیون دلار آمریکا در سطح جهان، به مقابله با کووید 19 تخصیص پیدا کرده است. در اکتبر 2020 نیز هیات مدیره بانک جهانی تصویب کرد 12 میلیارد دلار برای تامین مالی، خرید و توزیع واکسن کرونا، به کشورهای در حال توسعه اختصاص یابد. اگر نظارت و تدابیر لازم برای هزینه‌کرد این مبالغ وجود نداشته باشد، بودجه‌های هنگفتی به آسانی در معرض فساد قرار خواهند گرفت.

 فساد در سیاستگذاری واکسن. بخش خصوصی و سایر ذی‌نفعان ممکن است به دنبال تاثیرگذاری بر تصمیم‌گیری‌های دولت در مورد واکسیناسیون باشند. ممکن است مقامات برخی تصمیم‌گیران در دولت نیز در مقابل دریافت پول یا رشوه از شرکتی که سهمی در واکسن خریداری‌شده دارد درگیر فساد شوند. این نفوذ ممکن است تعیین کند که واکسن کجا و در میان چه کسانی توزیع شود. افرادی که ارتباط نزدیکی با صنعت بهداشت دارند نیز ممکن است در فرآیند تصمیم‌گیری در مورد خرید و استفاده از واکسن تاثیر بگذارند.تولید واکسن‌های زیر استاندارد یا تقلبی، و نفوذ /تبعیض در دسترسی به واکسن‌ها نیز از دیگر مصادیق فساد در واکسیناسیون علیه کووید 19 به‌شمار می‌روند.

ضرورت شفافیت

در سراسر جهان، کشورها برای تامین واکسن کووید 19 و رساندن آن به شهروندان خود تحت فشار شدیدی قرار دارند. شفافیت بین‌الملل معتقد است فساد، دسترسی عادلانه به واکسن و درمان‌های رایج کووید 19 را به‌طور جدی تهدید می‌کند. نبود شفافیت در تولید، تهیه، تخصیص و توزیع واکسن کرونا اکنون پدیده‌ای است که نه فقط ایمنی و بهبود مردم، که نجات جهان از این ویروس مرگبار را به خطر انداخته است. شکاف ثروت همچنان مایه تبعیض و نابرابری است. تا به امروز کشورهای با درآمد بالا بیش از نیمی از واکسن‌های کووید 19 را خریداری کرده‌اند، آن هم در حالی که اغلب کشورهای کم‌درآمد در مسابقه برای تهیه واکسن نزدیک به خط شروع جا مانده‌اند. گزارش‌ها نشان می‌دهد تنها 14 درصد از واکسن‌های کووید 19 در جهان توسط کوواکس خریداری شده است. کوواکس در واقع قدرت خرید جمعی‌ است برای تهیه واکسن و توزیع آن در کشورهای در حال توسعه که نمی‌توانند در تامین واکسن با قراردادهای کشورهای ثروتمند رقابت کنند. اما قرار دادن کشورها در رقابت با یکدیگر راه مناسبی برای رهایی از اپیدمی نیست. به عقیده نهادهای بین‌المللی پایان دادن به همه‌گیری به تلاش جمعی جهانی نیاز دارد. واکسن باید بر اساس اصول برابری توزیع شود؛ کارکنان خط مقدم درمان باید در اولویت قرار گیرند و در پی آنان کسانی که از نظر سنی یا سلامتی آسیب‌پذیرند واکسن دریافت کنند.

اما در عمل، واقعیت چیز دیگری است. نه فقط کشورهای ثروتمند، که افراد قدرتمند و متمول از نفوذ خود برای اطمینان از دسترسی به واکسن استفاده خواهند کرد در حالی که خانواده‌های کم‌درآمد بازندگان میدان‌اند و پیوسته، اعتماد خود را به سیستم‌ها و دولت‌هایی که قرار است از آنها محافظت کنند از دست می‌دهند.

در این میان و با توجه به تقاضای بسیار زیاد برای واکسن کووید 19 می‌توان گفت توزیع واکسن هدف بزرگ و ارزشمندی برای شبکه‌های جرم و فساد است. شفافیت بین‌الملل می‌نویسد برای اطمینان از عدم سرقت یا جابه‌جایی واکسن‌ها و محافظت در برابر ورود واکسن‌های جعلی یا معیوب به بازار از طریق بازار سیاه یا شبکه جرائم سازمان‌یافته، به برنامه‌های توزیع قوی نیاز است. در بازار سودآور درمان یا پیشگیری از کرونا رشوه نیز یک چالش بزرگ به‌شمار می‌رود؛ به ویژه در مکان‌هایی که خدمات بهداشتی به مردم ارائه می‌شود.

قراردادهای فسادآمیز؛ بندهای محرمانه

دولت‌ها تقریباً 30 درصد از بودجه خود را صرف خریدهای عمومی می‌کنند. در بخش بهداشت تقریباً هفت درصد از این بودجه به دلیل فساد و ناکارآمدی از دست می‌رود. از آنجا که کشورها برای تهیه واکسن با شرکت‌های دارویی قرارداد می‌بندند، قراردادها و توافق‌نامه‌های قیمت‌گذاری بین دولت‌ها و این شرکت‌ها اغلب محرمانه باقی می‌ماند. قراردادهای ناشفاف که در آن قیمت و شرایط خرید واکسن مخفی است می‌تواند خطر فساد از جمله احتمال تعارض منافع را پنهان نگه دارد.

از سوی دیگر، افراد حق دارند به اطلاعات لازم در مورد واکسنی که دریافت می‌کنند دسترسی داشته باشند. دسترسی به اطلاعات به ویژه هنگامی که پای سلامتی فرد در میان است، از حقوق اساسی بشر است. در برخی کشورها توافق‌نامه‌های غرامت، از شرکت‌های واکسن‌ساز در برابر پرونده‌های قضایی محافظت می‌کند. از آنجا که این توافق‌نامه‌ها اغلب محرمانه است دشوار است که دریابید در صورت بروز اختلاف، مسوولیت با چه کسی یا با کجاست.

مانند هر حوزه دیگری، دسترسی به اطلاعات می‌تواند از فساد جلوگیری کند. بدون اطلاعات کلیدی درباره ماهیت و هزینه‌های قراردادهای واکسن کووید 19 پاسخگویی عملاً ناممکن است. دسترسی به اطلاعات می‌تواند به جلوگیری از فساد، از جمله سوءاستفاده از منابع عمومی، تعارض منافع و رشوه کمک کند. همچنین به عموم مردم کمک می‌کند درک صحیح و روشنی از مسائلی پیدا کنند که تاثیر عمده‌ای بر زندگی آنها می‌گذارد. در زمینه برنامه‌های واکسیناسیون کووید 19 هم اطلاعات به یاری مدیریت انتظارات، اعتمادسازی نسبت به دولت و کشف اطلاعات نادرست می‌آید. محرمانه بودن ممکن است در برخی موارد برای محافظت از اطلاعات اختصاصی مربوط به فرمولاسیون واکسن‌ها و سایر ملاحظات ثبت اختراع لازم باشد اما نباید از بندهای محرمانه، برای انکار حق مردم در کسب اطلاع استفاده شود.

برخی کشورها نیز از اطلاعات کافی درباره شهروندان برخوردار نیستند تا بتوانند راه‌حل موثر و برنامه هدفمندی برای ایمن‌سازی جامعه طراحی کنند. خلأ داده‌های ضروری ممکن است سبب شود افراد واجد شرایط دریافت واکسن، محل زندگی آنها، یا اطلاع از شرایط سلامتی‌شان از چشم برنامه‌ریزان دور بماند. این امر نیز سبب می‌شود روند تخصیص واکسن بیشتر در معرض سوگیری سیاسی و اجتماعی قرار گیرد و حتی به قیمت جان افراد تمام شود.

پیشگیری از پاندمی فساد

تا دستیابی به پوشش گسترده واکسن کووید 19 راهی بسیار طولانی در پیش است. تخمین زده می‌شود که اکثر کشورها به ویژه کشورهای آفریقایی، آسیایی و آمریکای لاتین تا اواخر سال 2023 از دستیابی به پوشش کامل محروم بمانند. مع‌الاسف، هرچه مدت زمان بیشتری برای دسترسی افراد به واکسن طول بکشد فرصت‌های بیشتری برای جهش یا دگرگونی ویروس فراهم می‌شود؛ پدیده‌ای که پیامدهای نامطلوب متعددی برای سلامتی و اقتصاد در سراسر جهان خواهد داشت.

شفافیت بین‌الملل می‌گوید کشورها می‌توانند با همکاری در روش‌های درمانی و توزیع واکسن‌های کووید 19 به شیوه‌ای منصفانه، عادلانه و شفاف، از جان میلیون‌ها انسان محافظت و میلیاردها دلار در هزینه‌ها صرفه‌جویی کنند. این سازمان برای کمک به مردم در درک حقوق خود و درخواست اطلاعات مهم درباره واکسن کووید 19، یک الگوی درخواست آزادی اطلاعات (Freedom of Information Act- FOIA) تدوین کرده است که در سایت این سازمان موجود است.2 در مقدمه این فرم آمده است: واکسن و روش‌های درمان اکنون در سال 2021 به مهم‌ترین گفتمان عمومی تبدیل شده است. این، چیزی است که مستقیم یا غیرمستقیم بر حیات تک‌تک افراد کره زمین تاثیر می‌گذارد. دولت‌ها هر روز از شفافیت سخن می‌گویند؛ اکنون لحظه تبدیل حرف به عمل است. چگونه می‌توانید به امنیت، انسجام، عدالت و شفافیت در چالش‌برانگیزترین کمپین جهانی واکسیناسیون کمک کنید؟ به سادگی، از دولت خود این پنج سوال را بپرسید. پاسخ را با ما در میان بگذارید و اگر پاسخ ندادند نیز به ما بگویید.

1- دولت کشور شما چه واکسنی تهیه کرده است؟

2- چه میزان دوز از هر واکسن تامین شده است؟

3- چه زمانی تمامی افراد واکسن دریافت خواهند کرد؟ من کی واکسینه می‌شوم و چه واکسنی دریافت می‌کنم؟

4- دولت شما برای هر دوز واکسن تامین‌شده چه میزان هزینه می‌کند؟

5- آیا دولت شما یک وب‌سایت واحد با کلیه اطلاعات مربوط به واکسیناسیون شامل جدول زمان‌بندی، پوشش، منابع مالی و قراردادها دارد؟

در کنار این الگو که مردم را قادر می‌سازد از دولت‌های خود شفافیت در برنامه‌های واکسیناسیون را مطالبه کنند، سازمان ملل نیز برای جلوگیری از فساد در ایمن‌سازی علیه کووید 19 توصیه‌هایی برای دولت‌ها دارد. برخی از این راهکارها با عنوان «اقدامات فوری ملی» عبارت‌اند از:

 تشکیل کمیته‌های تخصصی برای نظارت بر بودجه‌های اضطراری و تخصیص واکسن. این کمیته‌ها باید به عنوان بدنه نظارتی کلیدی در زمان بحران سلامتی، با اختیارات ضد‌فساد قوی، بر فرآیند اولویت‌گذاری، توزیع و پایش برنامه‌های واکسیناسیون، همچنین سیستم‌های عمومی مرتبط نظارت کنند.

 خریداری شفاف و پاسخگوی واکسن. انعقاد قراردادهای باز و شفاف می‌تواند در کاهش فساد موثر باشد چراکه برای عموم مردم مشخص می‌کند چه واکسنی، از چه کسی، با چه قیمت و با چه کیفیتی خریداری شده است.

 معیارهای شفاف برای افراد در اولویت دریافت واکسن و اطلاعات عمومی درباره برنامه واکسیناسیون. دولت‌ها باید معیارهای مشخص، شفاف و عینی برای ذی‌نفعان و افرادی که در اولویت دریافت قرار دارند داشته باشند و این امر را به‌طور گسترده به مردم اطلاع‌رسانی کنند.

سیستم‌های ذخیره‌سازی و توزیع امن برای کاهش خطر فساد، ارزیابی مستمر ریسک فساد، تقویت مشارکت جامعه مدنی، حمایت از روزنامه‌نگاران و افشاگران فساد (سوت‌زنان) و حمایت از حق سلامتی برای همه، از دیگر رهنمودهای این سازمان برای پیشگیری از نفوذ فساد در واکسیناسیون کووید 19 هستند. در این توصیه‌نامه همچنین بر اقدامات بلندمدتی نظیر تقویت قوانین و سیاست‌های ضدفساد، شناسایی و حمایت از افراد و جوامع آسیب‌پذیر و مکانیسم جامع حسابرسی، نظارت، پاسخگویی و گزارش برای پایش هزینه‌ها و ممیزی آن، تاکید شده است. فراتر از این همه باید بدانیم فساد تنها زمانی متوقف می‌شود که مردم در اصلاح سیستم، مشارکت و با یکدیگر همکاری کنند. گزارش فساد اداری و تقاضای شفافیت در مورد واکسیناسیون از دولت‌ها، راهی موثر برای اطمینان از پاسخگویی عادلانه و برابر، حمایت از حقوق شهروندان و نجات از پاندمی است. وقتی پای سلامتی و جان مردم در میان است، این حق شهروندان است که بدانند دولت چگونه تصمیم می‌گیرد و منابع را چگونه صرف می‌کند.

پی‌نوشت‌ها:

1- COVID-19 VACCINES AND CORRUPTION RISKS: PREVENTING CORRUPTION IN THE MANUFACTURE, ALLOCATION AND DISTRIBUTION OF VACCINES, UNODC, December 2020.

2- COVID-19 VACCINE TRANSPARENCY. TRANSPARENCY  INTERNATIONAL, MARCH 2021.