داستان نوسان

علی طهماسبی: یکی از سنت‌های قابل احترام روسای سازمان‌ها، تشکل‌ها یا حتی در اندازه بزرگ‌تر دولت‌ها و حکومت‌ها، انتشار کتاب خاطرات، از دوران فعالیت خود است. عموماً در این‌گونه کتب، ناگفته‌هایی ذکر می‌شود که به ظن نویسنده در زمره جذاب‌ترین و پیچیده‌ترین اتفاقات دوران ریاست خود بوده و در کمتر محفل عمومی از آن یاد شده است. بیان خاطرات و دشواری‌های دوران فعالیت در کنار روزهای موفق، تصویرسازی نسبتاً مهیجی از زمان تصدی مسوولیت این افراد را به همراه دارد که اگر از سبک نگارشی مناسبی نیز برخوردار باشد، مخاطب می‌تواند خود را به‌خوبی در جایگاه آن فرد قرار دهد. در این راستا، اخیراً در همایش مالی اسلامی از کتاب ناگفته‌های بورس نوشته علی صالح‌آبادی، رونمایی شده است. این کتاب که از سوی انتشارات دنیای اقتصاد به چاپ رسیده است، شرح دهه پرتحول بورس ایران از سال 1384 تا 1393 است که به قلم سکاندار اسبق سازمان بورس و اوراق بهادار، به روایتگری تلخی و شیرینی آن دوران می‌پردازد.

فصل اول: شکل‌دهی ساختار بازار؛ گام‌های نخست در اجرای قانون

کتاب ناگفته‌های بورس که در 11 فصل و 432 صفحه به رشته تحریر درآمده است، از گام‌های نخست در اجرای قانون بازار سرمایه شروع می‌شود. این قانون که در آذر 84 به تصویب رسیده است، همزمان با فعالیت علی صالح‌آبادی در سال نخست فعالیت وی در سازمان کارگزاران بود که از آن به بعد به سازمان بورس و اوراق بهادار تغییر نام داد. سال‌های ابتدایی تشکیل سازمان بورس و اوراق بهادار که با تحولات گسترده در ساختار اجرایی بورس همراه شده بود، با تشکیل شرکت‌ها و کانون‌های مختلف در مجموعه بازار سرمایه پیگیری شد که از جمله آن می‌توان به شرکت بورس اوراق بهادار، شرکت بورس کالای ایران، شرکت فرابورس ایران و کانون کارگزاران و نهادهای سرمایه‌گذاری اشاره داشت. همچنان در بخشی از این فصل به دلایل عدم موفقیت راه‌اندازی بورس نفت اشاره شده است. جایی که به بیان نویسنده، عدم اعتقاد بدنه وزارت نفت به راه‌اندازی این بورس، از دلایل اصلی عدم پیشرفت بورس نفت بوده است. حتی در آبان سال 1388 که جمعی از مقامات برای راه‌اندازی معاملات صادراتی فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی تالار کیش گرد هم آمده بودند، وزیر وقت نفت حضور نیافت و نژادسلیم، معاون وزیر در امور پتروشیمی نیز به دلیل همکاری در این موضوع از سمت خود برکنار شد.

فصل دوم: قوانین و مقررات؛ بستر توسعه بازار

در این فصل به ارکان ساختار بازار سرمایه در بستر جدید قانونی پرداخته شده است. هرکدام از این ارکان خود دارای مزایایی بودند که ثمره آن در سطح کلان اقتصاد نیز دیده شد. به ‌عنوان مثال مستثنی‌شدن محصولات عرضه‌شده در بورس کالا از شمول قیمت‌گذاری دولتی، ازجمله اقداماتی ذکر شده است که ضمن واقعی‌ساختن قیمت‌ها، از رانت عده‌ای خاص جلوگیری می‌کرد. در این بخش به اهمیت قانون توسعه، ابزارها و نهادهای مالی و نتایج آن پرداخته شده است. نویسنده در این بخش از مقررات به دستورالعمل رتبه‌بندی کارگزاران، مقررات مربوط به حسابرسان معتمد، تشکیل کمیته کنترل کیفیت عملکرد موسسات معتمد و طبقه‌بندی حسابرسان معتمد، دستورالعمل افشای اطلاعات، دستورالعمل عرضه عمومی اوراق بهادار، مقررات مربوط به صندوق تضمین تسویه معاملات اوراق بهادار، دستورالعمل ماده 35 قانون بازار اوراق بهادار و دستورالعمل کمیته تخصصی فقهی به ‌عنوان مهم‌ترین مقررات اشاره شده است.

فصل سوم: توسعه نهادهای مالی جدید؛ یکی پس از دیگری

 این فصل به نهادهای بازار سرمایه از جمله کارگزاری‌ها، شرکت‌های تامین سرمایه، سبدگردان‌ها و... می‌پردازد. در این قسمت وقایع مربوط به رتبه‌بندی کارگزاری‌ها و شیوه اقناع آنها به این کار مرور شده است و از آن به‌عنوان نقطه عطفی در این صنعت یاد شده است. زیرا به اعتقاد نویسنده، توسعه بازار سرمایه نیازمند کارگزاران چابک و فعال است. همچنین راه‌اندازی صندوق‌های سرمایه‌گذاری برای به‌کارگیری حرفه‌ای منابع مالی افراد غیرحرفه‌ای در بازار به‌عنوان یک نهاد مالی موفق ذکر شده است که در بحران‌ها، رفتار هیجانی نشان ندادند. حمایت سازمان از شرکت‌های مشاوره سرمایه‌گذاری در مقابل سایت‌های بدون مجوز و چالش‌های عدم ایجاد موسسات رتبه‌بندی اعتباری از دیگر بخش‌های خواندنی این فصل است. تضاد منافع در لایه سهامداری شرکت‌های رتبه‌بندی از منظر عدم حضور سهامداران این شرکت‌ها در هیچ‌یک از نهادهای بازار سرمایه و تضاد منافع در لایه عملیاتی، از منظر عدم اشتغال کارکنان این شرکت‌ها در سایر مشاغل، در کنار سرمایه لازم برای راه‌اندازی این شرکت‌ها از جمله دلایل به درازا کشیدن عملیاتی‌شدن این شرکت‌ها بیان شده است.

فصل چهارم: ابزارهای مالی نوین، دریچه‌ای به فرصت‌های جدید سرمایه‌گذاری

در این فصل به انواع اوراق قابل معامله در بازار و قراردادهای معاملاتی اشاره شده است. تجربه راه‌اندازی قراردادهای آتی سکه و موافقت اولیه بانک مرکزی به‌عنوان متولی بازار طلا و در ادامه مخالفت و انتقاد از بورس کالا در پی التهابات بازار طلا در سال 90، از قسمت‌های خواندنی این فصل است. جایی که به نوشته نویسنده، مسوولان بانک مرکزی با تبدیل چندین تن طلا و تبدیل به سکه اقدام به پیش‌فروش آن کردند؛ اما پیشنهاد رئیس کل سازمان بورس مبنی بر فروش قرارداد آتی سکه در بورس کالا به‌جای پیش‌فروش سکه، آن‌ هم در شرایطی که به دلیل تحریم‌های اقتصادی کشور به پشتوانه طلا احتیاج داشت، مورد استقبال واقع نشد. در عین حال همزمان با پیشنهاد راه‌اندازی بازار نقدی سکه طلا در بورس کالا و معامله اوراق گواهی سکه در بورس نیز مخالفت شد. در همین مقطع با ممنوع اعلام شدن فعالیت شرکت‌های فارکسی، از گردش و خروج حدود هشت میلیارد دلار سرمایه در این حوزه جلوگیری شد. در این بخش همچنین از دلایل رونق نیافتن معاملات آتی سهام یاد شده و بیان شده است که حداقل در کوتاه‌مدت هم نمی‌توان انتظار داشت که این ابزار رونق پیدا کند. یکی از اوراق جالبی که در این فصل از آن یاد شده است، اوراق گواهی حج نام دارد. با استفاده از این ابزار، فیش‌های حج قابلیت معامله در بورس را پیدا می‌کنند که باوجود تایید کمیته فقهی، اجرایی نشد.

فصل پنجم: مدیریت بازارها؛ بورسی که هیچ‌گاه سیاسی نشد

شاید این فصل را بتوان جذاب‌ترین بخش این کتاب قلمداد کرد. در این فصل به اثرات بحران مالی دنیا بر بورس تهران، بازارگردانی و سیاست‌های سازمان در قبال تحریم‌ها، هدفمندکردن یارانه‌ها، بحران مالی و انتخابات پرداخته شده است. با وجود انتقاد برخی از کارشناسان مبنی بر اهمیت شاخص کل بورس برای روسای ادوار سازمان بورس، نویسنده در این بخش اذعان می‌کند که شاخص هیچ‌وقت ملاک مهمی نزد وی نبوده است. بلکه ملاک اصلی، نقدشوندگی و حجم معاملات بوده است. در بخش‌هایی از این فصل به عرضه‌های جنجالی در بورس اشاره شده است. به ‌عنوان نمونه، هلدینگ خلیج‌فارس و اصرار وزارت نفت بر گران‌بودن سهم و اتهام‌زنی به سازمان خصوصی‌سازی مبنی بر ارزان‌فروشی، عرضه پست‌بانک باوجود مخالفت وزیر ارتباطات وقت و تلاش در جهت خروج سهم از بورس، ضرر هنگفت خریدار سهام فولاد خوزستان و برهم‌زدن معامله، مساله انتظارات کاذب سرمایه‌گذاران از بیمه دانا که به زیان آنها انجامید و صعود حبابی شرکت صدرا و ورود شخص رئیس سازمان بورس در این مساله برای حمایت از حقوق سهامداران جزء را می‌توان نام برد. یکی از سخت‌ترین روزهای کاری صالح‌آبادی که در این فصل به آن پرداخته شده است، بحران در قراردادهای آتی سکه بوده است. به‌ نحوی که در انتهای سال 1390 همزمان با رشد شدید قیمت سکه، فروشندگان با زیان هنگفتی مواجه شده و حاضر به شارژ حساب خود به دلیل منفی‌شدن مارجین معاملاتی نمی‌شدند. در این میان خریداران نیز سود خود را از کارگزاران مطالبه کرده و حدود 10 شرکت کارگزاری برتر از این منظر در آستانه ورشکستگی قرار داشتند. در ادامه گفته شده است که نهایتاً با افزایش مارجین معاملات، تعیین دامنه نوسان، کاهش تعداد قراردادهای خرید و فراهم‌آمدن امکان عرضه، این بحران رفع شده است. در این بخش به جنجال رسانه‌ای بین وزارت صنعت، معدن و تجارت و بورس کالا اشاره شده است. جایی که وزیر صنعت وقت در مصاحبه‌ای از مثال گران‌تر بودن ظرف ماست از خود ماست، به‌منظور انگشت اتهام به بورس کالا به عنوان عامل گرانی‌ها استفاده کرده بود.

فصل ششم: فناوری اطلاعات، شاه‌کلید توسعه بازار

در این فصل به فعالیت‌های مربوط به حوزه آی‌تی ازجمله سامانه جدید معاملاتی بورس، سامانه کدال و... پرداخته شده است. در ابتدای این فصل آمده که سال 1387، نقطه عطفی در حوزه فناوری اطلاعات بورس بوده است. داستان دریافت نرم‌افزارهای معاملات و پس از معاملات از شرکتی خارجی که با برهم زدن قرارداد از جانب طرف خارجی همراه شده بود و شیوه حل این مشکل از خواندنی‌ترین بخش‌های این فصل است که به اعتقاد نویسنده از بهترین و موفق‌ترین مذاکرات سازمان بوده است. همچنین راه‌اندازی سامانه جامع اطلاعات ناشران (کدال) که نمونه الگوبرداری‌شده از سامانه ادگار بورس نیویورک است، در این قیمت به تفصیل توضیح داده شده است. به‌علاوه طراحی سامانه معاملاتی برخط نیز که حدود دو سال به طول انجامیده است، در زمره اقدامات موفق سازمان نام‌برده شده است.

فصل هفتم: نظارت، مباحث حقوقی و ضمانت‌های اجرایی در بازار سرمایه

در این فصل بحث حفظ حقوق سرمایه‌گذاران و ساختار حقوقی تدارک دیده‌شده برای آن ذکر شده است. در ابتدای این فصل به تفاوت‌های حقوقی ناهنجاری‌های بازار در قالب اختلاف، تخلف و جرم پرداخته شده است. راه‌اندازی نرم‌افزار سمپا و نحوه کارکرد آن که به‌ منظور شناسایی معاملات بر پایه اطلاعات نهانی طراحی شده است، از بخش‌های جذاب این فصل است. در موضوع صیانت از حقوق سهامداران نیز مسائل مختلفی بیان شده است که از جمله آن می‌توان به مساله قیمت‌گذاری سنگ‌آهن و سود و زیان سهامداران سنگ‌آهنی و فولادی، اعتراض سهامداران به پرداخت کمک بلاعوض فولاد مبارکه نسبت به پرداخت حقوق حدود 80 هزار بازنشسته صندوق فولاد، سهم صندوق توسعه ملی از درآمد پالایشگاه‌ها و موضوع آزادسازی قیمت محصولات پتروشیمی که سود را از جیب دلالان به جیب سهامداران بازمی‌گرداند، اشاره کرد.

فصل هشتم: چشم‌انداز بین‌المللی بورس؛ از اهداف تا محدودیت‌ها

 در این فصل به یکی از محورهای مهم برنامه‌های سازمان در سال‌های اخیر که توجه به گسترش فعالیت‌های بین‌المللی بوده است، پرداخته شده است. بحث عضویت ایران در سازمان بین‌المللی کمیسیون‌های اوراق بهادار (IOSCO) -که هیچ‌گاه محقق نشد- در این فصل به‌ طور کامل شرح داده شده است. طبق نگارش نویسنده، سازمان بورس طی چند سال تمام مقدمات کار را فراهم کرده بود، اما با منتشرشدن موضوع اختلاس سه هزار میلیاردتومانی در ایران و ورود مسائل سیاسی، موضوع عضویت منتفی شد. همزمان عضویت بورس اوراق بهادار تهران در فدراسیون جهانی بورس‌ها (WFE) نیز به تعلیق درآمد. نویسنده در این بخش از دستاوردهای همکاری با کشورهای مختلف خصوصاً مالزی، کره جنوبی، پاکستان و... سخن گفته است.

فصل نهم: اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی و آموزش؛ بورس چگونه بورس مردمی شد؟

در این فصل به آموزش و فرهنگ‌سازی مردم برای ورود به بازار سرمایه پرداخته شده است که از جمله فعالیت‌های سازمان در این بخش می‌توان به تقویت شرکت اطلاع‌رسانی و خدمات بورس، راه‌اندازی نمایشگاه بین‌المللی بورس، بانک و بیمه، آزمون گواهینامه‌های حرفه‌ای بازار سرمایه و تالار مجازی بورس ایران اشاره کرد.

فصل دهم: مدیریت تعاملات درون‌سازمانی و برون‌سازمانی

در این فصل به رابطه سازمان با نهادهای زیرمجموعه و قوای سه‌گانه و مجمع تشخیص مصلحت پرداخته شده است. بخشی خواندنی از این فصل مربوط به خلف وعده مسوولان وقت ایمیدرو در صدور پروانه به نام گل‌گهر و چادرملو می‌شود. جایی که به همین بهانه دولت از این دو شرکت بابت پروانه بهره‌برداری تقاضای پول کرد. صالح‌آبادی در ادامه از تلاش‌های خود در مجلس و حتی گفت‌وگو با شخص آقای احمدی‌نژاد و اقناع وی مبنی بر این رفتار غیرقانونی می‌‌گوید. با وجود این،‌ با اصرار وزیر صنعت و انکار رئیس‌جمهور وقت از تایید شفاهی خود به صالح‌آبادی مبنی بر اقناع‌شدن در این موضوع، پول به دولت پرداخت شد.

فصل یازدهم: گذر از چالش‌ها

این فصل ابتدا با موضوع تحقیق و تفحص از سازمان بورس پس از طرح سوالاتی از جانب نمایندگان شروع شده است. جایی که به دلیل حساس‌شدن سهامداران نسبت به این موضوع، تحقیق و تفحص لغو شده است. همچنین در ادامه با اشاره به موضوع اختلاس سه هزارمیلیاردتومانی، نویسنده با ذکر دلایلی قصور سازمان بورس در این زمینه را منتفی دانسته است.