پیش به سوی جهان پاک

در یک دهه گذشته شاهد سرعت گرفتن تحول در سیستم‌های انرژی بودیم. افزایش استفاده از انرژی‌های نو و افزایش تمرکز روی تغییرات اقلیمی موجب شد تا توجه جهانی به کربن‌زدایی از سیستم‌های انرژی معطوف شود. یکی از شاخص‌هایی که روند حرکت جهان به سمت انرژی‌های پاک را نشان می‌دهد، شاخص گذار انرژی (ETI) است که از سوی مجمع جهانی اقتصاد در گزارش‌هایی با عنوان «تقویت گذار انرژی موثر» منتشر می‌شود.

بر اساس گزارش یک دهه اخیر مجمع جهانی اقتصاد، امتیاز کل جهان در یک دهه اخیر افزایش داشته است. در یک دهه اخیر رده‌بندی کشورها تقریباً ثابت بوده و سه کشور دانمارک، فنلاند و بریتانیا بیشترین پیشرفت را در میان ۱۰ کشور برتر به خود اختصاص داده‌اند. کشورهایی با تقاضای انرژی رو‌به‌رشد نظیر چین، هند و کشورهای آفریقایی صحرای سینا هم رشد قابل توجهی را به ثبت رساندند ولی امتیاز آنها در شاخص ETI  همچنان بسیار پایین است.

در یک دهه گذشته بیش از ۷۰ درصد از کشورهای دنیا در شاخص گذار انرژی پیشرفت داشتند و دسترسی و امنیت انرژی آنها بیشتر شده است. موضوعی که عمدتاً ناشی از بهبود سطح دسترسی به برق در سراسر دنیا بوده است. این در حالی است که تلاش‌های بیشتری برای بهبود کیفیت تامین برق در مناطقی که تازه برق‌دار شده‌اند نیاز است. موضوعی که برای بهبود خدمات عمومی نظیر آزمایش و واکسیناسیون کرونا بسیار حیاتی است. علاوه بر این، افزایش حوادث طبیعی در یک دهه گذشته آسیب‌پذیری شبکه‌های توزیع برق را افزایش داده و یک نیاز فوری برای بازسازی و مدرن‌سازی زیرساخت‌های توزیع و انتقال برق ایجاد کرده است. گذار انرژی در واقع به صورت انتقال از سیستم‌های انرژی کنونی که عمدتاً فسیلی هستند به سمت انرژی‌های با انتشار کربن کمتر تعریف می‌شود.

ابعاد شاخص گذار انرژی

«شاخص گذار انرژی» از دو بعد تشکیل شده است: «الزامات عملکرد سیستم» و «آمادگی گذار». عملکرد سیستم توزیع انرژی کشورها را در سه حوزه کلیدی مورد بررسی قرار می‌دهد: مثلث انرژی که شامل «پایداری زیست‌محیطی»، «امنیت و دسترسی» و «رشد و توسعه اقتصادی» می‌شود. آمادگی گذار انرژی نیز به معنای ایجاد محیط مناسب برای انجام این گذار است که شامل «سرمایه‌گذاری»، «ساختار سیستم انرژی»، «مشارکت مصرف‌کننده و سرمایه انسانی»، «محیط کسب‌و‌کار نوآور و زیرساخت‌ها»، «نهادها و حکمرانی» و «تعهد سیاسی و نظارت» می‌شود. این شاخص به کشورهای مختلف در ۳۹ مولفه مختلف امتیازی از صفر تا ۱۰۰ می‌دهد و در نهایت با انجام برخی محاسبات نمره هر کشور را از صفر تا ۱۰۰ مشخص می‌کند.

مهم‌ترین نکات گزارش انتقال انرژی 2022

اثرات آشفتگی اقتصاد کلان و تحولات ژئوپولیتیک اخیر روی نظام انرژی تاییدی بر پیچیدگی و مبادلات ذاتی انتقال انرژی است. موضوعی که به رویکرد متعادلی نیاز دارد که الزامات پایداری، مقرون‌به‌صرفه بودن انرژی، امنیت و دسترسی به انرژی را در‌بر گیرد.

پاندمی کرونا، بازیابی عمیق اقتصاد و جنگ در اوکراین موجب اختلال در بازار انرژی شده و پیامدهای سنگین بر مردم، شرکت‌ها و اقتصادهای سراسر دنیا وارد کرده است. مجموعه رویدادهای نامطلوب مختلف طوفانی سهمناک را ایجاد کرده که مانع از پیشبرد سه ضلع مثلث انرژی یعنی توسعه و رشد اقتصادی، امنیت و دسترسی انرژی و پایداری محیط‌زیست شده است.

این شرایط نشان می‌دهد که انتقال انرژی نسبت به اثرات رویدادهای بزرگ زیست‌محیطی، اقتصادی و ژئوپولیتیک ایمن نیست و معاوضه‌هایی که میان مقرون به صرفه بودن انرژی، امنیت و پایداری آن وجود دارد باید به دقت در نظر گرفته شود. چنین رویکردی برای ایجاد یک انتقال انرژی انعطاف‌پذیر که قادر به دستیابی به جاه‌طلبی‌های اقلیمی بلندمدت باشد، صرف نظر از چالش‌هایی که ممکن است در این مسیر تاثیرگذار باشد، لازم است. پیشرفت در توسعه اقتصادی و ابعاد رشد انتقال انرژی در دهه گذشته کند بوده است. تضمین دسترسی مقرون به‌صرفه به انرژی برای خانوارها و کسب‌وکارها برای رشد اقتصادی و انتقال عادلانه ضروری است.

با توجه به اینکه سیستم انرژی به سمت آینده‌ای با انتشار کربن کم در حال گذار است، عدم تعادل موقت در عرضه و تقاضا می‌تواند به یک پدیده تکرارشونده تبدیل شود که پیامدهای آن برای خانوارها و مشاغل نه تنها افزایش قیمت انرژی خواهد بود بلکه هزینه زندگی (مسکن، حمل‌و‌نقل و کالاهای اساسی) را نیز بالا خواهد برد. اثر نوسانات قیمت انرژی برای کسب‌وکارهای کوچک و خانواده‌های آسیب‌پذیر بسیار شدیدتر است. اقدامات لازم در جهت حل این نگرانی مبتنی بر چارچوبی قوی از شفافیت داده‌ها برای ارزیابی میزان و گستردگی چالش در سطوح ملی و محلی باید باشد. تعریف سازوکارهایی برای هدف قرار دادن موثر مصرف‌کنندگان آسیب‌پذیر برای نقل‌و‌انتقالات مالی و طراحی اقدامات حمایتی که انگیزه مصرف بهینه را کاهش ندهد، دیگر واکنش‌هایی است که باید در این شرایط انجام شود.

متنوع‌سازی ترکیب انرژی با طیفی از منابع انرژی با سطح کربن پایین می‌تواند به تقویت امنیت انرژی کمک کند. کشورها می‌توانند با انجام تنوع دوگانه در این مهم مشارکت داشته باشند: تنوع‌بخشی به شرکای واردات سوخت خود در کوتاه‌مدت و متنوع ساختن ترکیب انرژی در بلندمدت.

نگاهی به 10 سال تحلیل امنیت انرژی از طریق شاخص انتقال انرژی نشان می‌دهد که این استراتژی تنوع دوگانه مزایای مهمی ایجاد کرده است. منابع تجدیدپذیر برای استقرار سریع موجود بوده و به بلوغ رسیده است. موضوعی که به کشورها اجازه می‌دهد سیستم‌های انرژی پایدارتر، مطمئن‌تر و متنوع‌تری را ایجاد کنند. دیگر راهکارهای کاهش انتشار کربن نظیر هیدروژن سبز و انرژی هسته‌ای در این کشورها هم مورد پذیرش قرار گرفته است. چنین برنامه‌ای به عنوان مسیری برای افزایش استقلال انرژی شناخته می‌شود. سیستم‌های انرژی با انتشار کربن پایین می‌تواند موجب ظهور نگرانی‌های امنیت انرژی جدیدی شود که باید از وقوع آن در آینده جلوگیری کرد. به عنوان مثال این سیستم‌ها می‌تواند به اختلال در عرضه مواد گذار یا کاهش انعطاف‌پذیری در سیستم برق منجر شود.

نوسانات کنونی بازار انرژی و محدودیت‌های امنیتی فرصتی برای انتقال سریع به سمت سرمایه‌گذاری انرژی پاک و تغییر عادت مصرف‌کننندگان خواهد بود.

نصب ظرفیت انرژی تجدیدپذیر جدید در سال 2021 رکوردی جدید به ثبت رساند. در این سال 290 گیگاوات ظرفیت انرژی خورشیدی و بادی جدید در سراسر جهان اضافه شد که البته هنوز زیر هدف 960 گیگاواتی تعیین‌شده برای سال 2030 و برآورده کردن هدف کربن صفر 2050 است. همچنین آژانس بین‌المللی انرژی هشدار داده که سرمایه‌گذاری انرژی پاک باید تا سال 2030 سه برابر شود. امروز، با توجه به اینکه ریسک‌های قیمت بالای انرژی جهانی و نااطمینانی در مورد چشم‌انداز عرضه انرژی جهانی افزایش یافته است، کشورها می‌توانند فرصت تقویت تعهدات خود به سرمایه‌گذاری روی انرژی پاک را جدی‌تر بگیرند.

علاوه بر این، تغییرات در طرف تقاضا همچنان همانند تحولات طرف عرضه برای دستیابی به اهداف گذار انرژی در بازه زمانی موردنیاز حیاتی است. آژانس بین‌المللی انرژی نشان داده که «بهبود بازدهی انرژی در 20 سال آینده به بیش از 40 درصد کاهش انتشارات کربنی خواهد رسید».

حل مشکل انتشار از صنایع انرژی‌محور برای بهبود بازدهی انرژی امری حیاتی است. فعالیت صنعتی بیش از 30 درصد انتشارات انسانی را تولید می‌کند. با وجود این، بسیاری از صنایع هنوز با چالش کربن‌زدایی مواجه هستند. در آینده، سیگنال‌های «تقاضای پاک» می‌تواند نقطه عطفی برای تسریع «عرضه پاک» باشد.

با توجه به پیش‌بینی افزایش چشمگیر تقاضای جهانی برای محصولات صنعتی تا سال 2050، کربن‌زدایی صنایع برای گذار انرژی جهانی امری حیاتی است. تنها پنج صنعت (سیمان و بتن، سنگ‌آهن و فولاد، نفت و گاز، پتروشیمی و استخراج زغال‌سنگ) در مجموع مسوول 80 درصد از انتشارات صنعتی هستند. با وجود این، شرکت‌های صنعتی با چالش‌های پیچیده‌ای مواجه هستند که می‌تواند آنها را در تنگنا قرار دهد.

امروز فناوری، تامین مالی و سیاست‌ها خط مقدم استراتژی‌های انتشار کربن صفر خالص، شرکت‌ها و دولت‌ها برای کربن‌زدایی سمت عرضه هستند. اما نوآوری‌های طرف تقاضا نظیر اتحاد اقدام اولی‌ها که برای ایجاد «تقاضای پاک» طراحی شده یا پذیرش حق بیمه سبز هنوز به حاشیه رانده شده است. چنین اقداماتی باید به سرعت برای تشویق سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کم‌انتشار به‌کار گرفته شوند.

«نسل بعدی» همکاری‌های چندجانبه بلندپروازانه میان تامین‌کنندگان و مشتریان، بین صنعت و همتایان آنها، و بین اکوسیستم صنعتی گسترده‌تر سهامداران می‌تواند بر نقاط گلوگاه کربن‌زدایی غلبه کند و تحول صنعتی را به سمت سیاست انتشار کربن خالص صفر تسریع بخشد.

راه‌حل‌های فوری برای نقاط پرچالش صنعت به ندرت در یک شرکت یا حتی صنعت یافت می‌شود. حالت‌های جدید همکاری در سطح بخش، کشور و جهان مورد نیاز است. این همکاری‌های چندجانبه نشان‌دهنده سطح بالایی از اهداف هستند، تمرکزی شفاف روی کاهش انتشار کربن و حوزه‌های جدید برای اقدام مشترک. سه نوع همکاری می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد:

1- همکاری میان مشتریان و عرضه‌کنندگان (توافق برای تولید محصولات با انتشار کربن کم، شبکه عرضه گردشی، پروژه‌های کربن‌زدایی زنجیره تامین و...).

2- همکاری میان صنعت و همتایان میان‌صنعتی (زیرساخت دی‌اکسید کربن، واحدهای تولید با انتشار کربن پایین، به اشتراک‌گذاری دانش برای کربن‌زدایی و...).

3- همکاری میان اکوسیستم وسیع‌تر ذی‌نفعان، نظیر دولت‌ها، سیاستگذاران، تامین‌کنندگان مالی، محققان و سازمان‌های غیردولتی (استانداردهای سنجش انتشار کربن، تحقیقات یکپارچه در حوزه فناوری‌های انتشار کم‌کربن، همکاری بخش خصوصی و دولتی).

حرکت به سمت گذار انرژی صنعتی با سرعت کافی نیازمند تکرار، افزایش مقیاس و بهود این الگو‌های همکاری است.

پنجره فرصت برای جلوگیری از پیامدهای ناگوار تغییرات اقلیمی به سرعت در حال بسته‌ شدن است. توجه به این نکته حیاتی است که گذار انرژی در صورتی تقویت می‌شود که تمامی بازیگران حتی در صورت بدترشدن شرایط اقتصادی و امنیت انرژی این انتقال را ادامه دهند. با توجه به اینکه جهان شدیدترین بحران انرژی خود را از دهه 1970 سپری می‌کند، سرعت بخشیدن به اقدامات برای قرار دادن بشر در مسیر انتشار خالص کربن صفر و در عین حال رسیدگی به نیازهای امنیت انرژی بسیار مهم است. چهار اقدام کلیدی می‌تواند به ایجاد انگیزه و حرکت پایدار در درازمدت برای حرکت در جهت گذار انرژی کمک کرده و احتمال مقاومت آن در برابر اختلالات اقتصادی را افزایش دهد.

 تثبیت تعهدات اقلیمی در چارچوب‌های الزام‌آور قانونی که می‌تواند چرخه‌های سیاسی را تحمل کرده و اجرای بلندمدت اهداف گذار ملی را اجرا کند.

  ایجاد چشم‌انداز سرمایه‌گذاری جذاب برای سرمایه‌های خصوصی، اعم از خارجی و داخلی، برای تامین مالی پروژه‌های انتقال انرژی (چارچوب‌های سیاسی و قانونی، ثبات ارز و نهادی، کیفیت زیرساخت، در دسترس بودن فناوری).

 ترویج مشارکت مصرف‌کننده (آگاهی از تغییرات آب‌و‌هوا و ردپای کربن، مسوولیت فردی برای اقدام، مشوق‌ها برای تغییر رفتار مصرف‌کننده) و ایجاد نیروی کار محلی مورد نیاز برای انتقال، توجه ویژه به معیشت جمعیت‌های آسیب‌پذیر.

بحران انرژی کنونی فرصت خوبی برای افزایش سرعت انتقال و تقویت انعطاف‌پذیری آن در برابر چالش‌های آینده است. تنها با همکاری همگان امکان پیشبرد حرکت انتقال جمعی به سال 2050 و دستیابی به پیشرفت بی‌امان جهانی که نیاز و سزاوار آن است وجود خواهد داشت.