جان بیکاری به لب رسید و از مرز گذشت

اوضاع بیکاری و اشتغال در مناطق مرزی که 46 درصد کل جمعیت کشور را در خود جای داده، وخیم است. این خبری است که خبرگزاری مهر به نقل از معاون توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی اعلام کرده است. خبری که اعلام می‌کند از جمعیت 36 میلیون‌نفری 16 استان مرزی کشور، یک میلیون و 730 هزار نفر بیکار است. بر این اساس حسن طایی تاکید کرده برای حل اوضاع وخیم بیکاری باید سالانه حداقل یک میلیون شغل جدید ایجاد شود.
سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خراسان شمالی، گلستان، مازندران، گیلان، اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، خوزستان، بوشهر و هرمزگان همان 16 استان مرزی ایران هستند که حسن طایی در خصوص آمار بیکاری آنها هشدار داده است.
به گزارش مرکز آمار میانگین نرخ بیکاری کل کشور در حالی 2/12 درصد اعلام می‌شود که نرخ بیکاری رسمی استان ایلام، پنج درصد بالاتر از میانگین کشوری است. به عبارت دیگر استان ایلام در مرز عراق، با 3/17 درصد دارای بالاتر‌ین نرخ بیکاری در بین تمام استان‌های مرزی است. بعد از ایلام، استان کرمانشاه با نرخ 2/16، استان گیلان با نرخ 6/15 درصد و اردبیل با نرخ 4/13 درصدی بیشترین آمار بیکاری را به خود اختصاص داده‌اند. اما در همین لیست 16گانه، خراسان جنوبی (با نرخ بیکاری 4/6)، خراسان رضوی (با نرخ بیکاری 7/8)، مازندران (با نرخ بیکاری 8/9) و گلستان (با نرخ بیکاری 9/8)، با اینکه جزو استان‌های مرزی به شمار می‌آیند نه‌تنها در مقایسه با دیگر استان‌های مرزی وضعیت هشدار‌دهنده‌ای از نظر بیکاری ندارند بلکه نرخ بیکاری‌شان تک‌رقمی بوده و از بسیاری از استان‌های غیرمرزی هم نرخ بیکاری کمتری دارند. به عبارت دیگر بر اساس آمار مرکز آمار در ایران تنها شش استان نرخ بیکاری تک‌رقمی دارند که این چهار استان مرزی هم جزو آنها محسوب می‌شوند.

اوضاع غیر‌مرزی‌ها هم وخیم است
حسن طایی که به تازگی به جای علی‌اکبر لبافی بر کرسی معاونت اشتغال وزارت کار تکیه زده است در حالی از اوضاع نابسامان بیکاری در استان‌های مرزی گلایه کرده است که دیگر استان‌های کشور هم اوضاع مطلوبی در زمینه اشتغال ندارند و اوضاع بیکاری برخی از آنها حتی از ایلام و کرمانشاه که سردمدار استان‌های بیکار مرزی‌ هستند، پیشی گرفته‌اند. استان لرستان با نرخ بیکاری 2/20 درصد بالاترین نرخ بیکاری 31 استان کشور را به خود اختصاص داده است. در این میان استان‌ فارس با نرخ بیکاری 8/16، استان البرز با نرخ بیکاری 9/14، قزوین با نرخ بیکاری 1/12 و کهگیلویه و بویراحمد هم با نرخ بیکاری 3/12 صدرنشینان نرخ بیکاری در سال 91 بوده‌اند. از طرف دیگر تنها استان‌های مرزی نیستند که با نرخ بیکاری دو‌رقمی مواجهند. از 31 استان کشور، 25 استان دارای نرخ بیکاری دو‌رقمی هستند. اما موضوعی که سبب شده است طایی از اوضاع بیکاری این مناطق ابراز نگرانی کند، آمارهایی جدایی از آمارهای مرکز ملی آمار است. بایزید مردوخی در مصاحبه‌ای که در هفته‌نامه تجارت فردا (در همین شماره) منتشر شده است، اعلام کرد وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی طی مطالعات گسترده‌‌ای که انجام داده است به آمارهایی از بیکاری در مناطق مرزی رسیده است که نشان می‌دهد نرخ بیکاری در این مناطق خصوصاً بسیار بالاتر از نرخ‌های مرکز آمار است. همین موضوع سبب شده است که نرخ بیکاری این مناطق را وخیم بداند.

بیکاری 12درصدی و سونامی؟
بر اساس اطلاعات مرکز آمار بالاترین نرخ بیکاری در کشور با 20 درصد به استان لرستان تعلق دارد و نرخ بیکاری کل کشور در سال پیش 2/12 درصد است. این در حالی است که با روی کار آمدن دولت جدید، مسوولان از «سونامی بزرگ بیکاری» در کشور سخن گفتند و بارها اعلام کردند وضعیت بیکاری در کشور در حالت بحران قرار دارد. از آن جمله عادل آذر، رئیس مرکز آمار اعلام کرده بود: «نرخ بیکاری کشور به رقم 2/12 درصد رسیده است که این یکی از بالاترین نرخ‌های بیکاری در دهه اخیر محسوب می‌شود.» از طرف دیگر با اتمام دولت دهم سیل انتقادات بسیاری بر سیاست‌های اشتغال‌زایی دولت‌ نهم و دهم وارد شد. انتقاداتی که نشان می‌داد در مجموع هشت‌ساله دولت احمدی‌نژاد و در فاصله سال‌های 84 تا 91 تنها 620 هزار فرصت شغلی جدید ایجاد شده است و فرصت‌های شغلی بسیاری هم به دلیل سیاست‌های نادرست اقتصادی از دست رفته است. اما بر اساس گزارش‌های مرکز آمار نرخ بیکاری در فاصله سال‌های 84 تا 91 روند نوسانی اندکی داشته است. یعنی نرخ بیکاری در سال‌های 84 حدود 5/11 درصد بوده است و تا سال 87 با طی کردن یک شیب نزولی ملایم به رقم 4/10 درصد رسیده است. بعد آن در سال‌های 88 و 89 روند صعودی یافته و به 9/11 و 5/13 درصد رسیده است و در سال 90 و 91 هم با اختلاف 1/0 درصد به عدد 2/12 رسیده است. از طرف دیگر نرخ بیکاری در سال‌های 79 و 80 حتی بالاتر از رقم فعلی بوده است. اما موضوعی که باعث نگرانی از بیکاری و هشدارهای پی ‌در پی مسوولان دولت یازدهم شده این است که اقتصاددانان معتقدند ارقام اعلام‌شده ارقام بیکاران کامل است. یعنی افرادی که هیچ ساعت و روزی در هفته را کار نمی‌کنند. اما در فرآیند آمارگیری افرادی که در یک هفته تنها چند ساعت را هم کار می‌کنند بیکار حساب نمی‌کنند. بر همین اساس بود که وزیر کار دولت یازدهم با انتقاد از آمارهای اشتغال دولت دهم اعلام کرد: در این دولت حتی اگر کسی لحاف و تشک خود را تغییر می‌داد شاغل محسوب می‌شد. وی اعلام کرده بود پایه‌های آماری در دولت نهم و دهم تغییر کرده است. چون تا پیش از سال 84 کسی شاغل نامیده می‌شد که بیشتر از سه روز در هفته کار کند اما این ساعات بر اساس تعریف جهانی سازمان کار -‌‌که مبنای کار دولت پیش قرار گرفته بود- به یک ساعت در هفته تقلیل یافته بود. بر این اساس نرخ بیکاری اگرچه عدد 12 را نشان می‌دهد اما اقتصاددانان و کارشناسان بازار کار ادعای ارقام دو‌برابری دارند.
اما جدا از این، بیکاری در مناطق مختلف از مرز هشدار گذشته است. حسین راغفر، استاد دانشگاه الزهرا هم در تعریف این حالت می‌گوید: بر اساس گزارش‌های جدید، در حال حاضر نرخ بیکاری کل کشور 2/12درصد و نرخ بیکاری جوانان حدود 27 درصد شده است. زمانی که نسبت نرخ بیکاری جوانان به نرخ بیکاری کل دو برابر شود، می‌گویند نرخ بیکاری در مرحله بحرانی یا بحران‌زا قرار گرفته است. در حالی که با توجه به آمارهای اخیر، این نسبت در حال حاضر در ایران از 2/2 هم بیشتر شده که به این معناست که وضعیت بیکاری در ایران خیلی وقت است که از سطح بحرانی عبور کرده است و این بحران پدیده جدیدی نیست.

اوضاع کدام استان‌ها بحرانی‌تر است؟
بر اساس تعریف حسین راغفر اگر قرار باشد وضعیت بیکاری استان‌ها در حالتی بحرانی باشد که نرخ بیکاری جوانان دو برابر نرخ بیکاری کل باشد، استان‌های مرزی همه در حالت بحرانی قرار دارند. اما در این میان، استان خراسان جنوبی بدترین وضعیت را دارد. چون نرخ بیکاری در سال 91 در این استان 4/6 درصد و نرخ بیکاری جوانان آن 8/21 درصد اعلام شده است. یعنی نرخ بیکاری جوانان 4/3 برابر نرخ بیکاری کلی است. بعد از خراسان جنوبی، مازندران اوضاع بحرانی دارد. چون نرخ بیکاری جوانان 9/2 برابر بیکاری عمومی است. دیگر استان‌های مرزی هم همه مرز بحران دو‌برابری را رد کرده‌اند. اما جدا از این نگاه، از بین کل جمعیت 15 تا 29ساله استان‌های مرزی جوانان استان ایلام بیشترین نرخ بیکاری را تجربه می‌کنند؛ 7/44 درصد نرخ بیکاری جوانان در زمستان 91 این استان است. بعد از ایلام به ترتیب استان‌های کرمانشاه (با نرخ بیکاری 36درصدی)، استان کردستان (با نرخ بیکاری 1/34 درصدی)، اردبیل (با نرخ بیکاری 9/31 درصدی) و خراسان شمالی (با نرخ بیکاری 9/29 درصدی) در رده‌های بعدی نرخ بیکاری جوانان قرار دارند.

مردان بیکار، زنان بیکارتر
در استان‌های مرزی هم مانند کل کشور، نرخ بیکاری زنان بالاتر از نرخ بیکاری مردان است. جز در دو استان. بر اساس گزارش‌های مرکز آمار نرخ بیکاری زنان در کل کشور 20 درصد و نرخ بیکاری مردان 11 درصد است. همین حالت در 14 استان مرزی کشور هم وجود دارد. ایلام در نرخ بیکاری زنان هم، مانند نرخ بیکاری کل و نرخ بیکاری جوانان، باز هم بالاترین رقم را دارد. نرخ بیکاری زنان این استان 9/37 درصد است. بعد از ایلام، مازندران با نرخ بیکاری 6/37 درصد، کرمانشاه با نرخ بیکاری 8/33درصدی، خوزستان با نرخ بیکاری 31 درصد و گیلان با نرخ بیکاری 2/30درصدی در حوزه نرخ بیکاری زنان وضعیت بدتری در مقایسه با دیگر استان‌های مرزی دارند. سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کردستان هم با نرخ بیکاری بالای 20درصدی زنان در رده‌های بعد قرار دارند. اما از میان این 16 استان، تنها دو استان آذربایجان شرقی و غربی است که نرخ بیکاری زنان در آنها پایین‌تر از نرخ بیکاری مردان است. در استان آذربایجان شرقی نرخ بیکاری 5/5‌درصدی زنان حدوداً سه برابر نرخ بیکاری 4/14درصدی مردان است. همین وضعیت را در استان آذربایجان غربی هم می‌توان دید. نرخ بیکاری 4/10درصدی زنان در مقابل نرخ بیکاری 2/17درصدی مردان. اما کارشناسان اقتصادی این موضوع را از زاویه دیگری تعبیر می‌کنند و معتقدند نرخ پایین بیکاری زنان در این دو استان، نشان‌دهنده وضعیت مطلوب‌تر اشتغال زنان در مقایسه با دیگر استان‌ها نیست. بلکه می‌توان این تفاوت را از منظر نرخ مشارکت اقتصادی هم تعبیر کرد.
به گفته حسین راغفر، در این استان‌ها باید به نرخ مشارکت اقتصادی هم توجه کرد. به عبارتی در این استان‌ها احتمالاً میل به کار و شرکت داشتن در بازار کار در مقایسه با دیگر استان‌ها در میان زنان کم است. که این کاهش میل برای حضور می‌تواند به علت کاهش تقاضا باشد یا نبود عرضه (کار) برای زنان.