اکونومی پُلتیک

برخلاف تصور رایجی که وجود دارد، نخستین کتاب ترجمه‌شده علم اقتصاد در ایران، «اصول علم ثروت ملل» نوشته پل بورگار(Paul Beauregard) فرانسوی و با ترجمه محمدعلی فروغی نبوده است. گرچه مرحوم دکتر حسین عظیمی در مقدمه‌ای که برای کتابی به همین نام نوشته، این احتمال را مطرح می‌کند که کتاب مورد اشاره نخستین کتاب علم اقتصاد در ایران بوده است، ولی در واقع سال‌ها پیش از آنکه فروغی در دهه 1280 هجری شمسی اقدام به ترجمه این کتاب بکند، در دهه‌های پایانی قرن سیزدهم هجری قمری (قرن نوزدهم میلادی) کتاب دیگری ترجمه شده بود. در قرن نوزدهم میلادی، میرزا محمدعلی‌خان شیرازی از سوی حاجی‌میرزا آقاسی مامور می‌شود که از فرانسه «صورتی هم از آثار نویسندگان فرانسوی و متون علمی و آموزشی درباره صنعت و کشاورزی و نقشه‌های جغرافیایی» را به همراه «برخی آلات و ابزار فنی و علمی (میزان‌الحراره، قطب‌نما، دوربین، دوربین نجومی و ...) خریداری کند» و به ایران بیاورد. وقتی میرزا محمدعلی‌خان شیرازی به ایران می‌رسد در میان توشه همراهش یک جلد کتاب نیز وجود داشته که اتفاقاً نام نویسنده آن برای اهل اقتصاد آشناست. به این ترتیب جلد اول کتاب Noureaux principles" "d''economie politiques ou de la richesse et de ses rapports avec la population به قلم سیسمون دو سیسموندی وارد ایران می‌شود.






در آن سال‌ها مردی فرانسوی‌الاصل نیز به نام ژول ریشارد (که بعدها مسلمان شده و نامش به رضا ریشار تغییر می‌کند)، در ایران زندگی می‌کرده و انواع و اقسام کارها را انجام می‌داده است. آن زمان که مصادف با دوران پادشاهی خاندان قاجار بوده، شاید مهم‌ترین شغل رضاخان ریشار این بوده که در مدرسه دارالفنون زبان فرانسه تدریس کند. او به واسطه تسلطی که بر زبان فرانسه داشت، کلاس‌های موفقی را برگزار می‌کرد و برخی از شاگردانش در مدت‌ زمان کوتاهی توانستند به حد مناسبی از دانش مکالمه فرانسوی دست یابند. در این میان رضاخان ریشار به امر ترجمه نیز می‌پرداخته است. یکی از آثاری که ترجمه کرد نیز همان کتابی بود که میرزا محمدعلی‌خان شیرازی از فرنگستان به ایران آورده بود. بنابراین بخشی از جلد نخست کتاب سیسموندی تحت عنوان «اکونومی پُلتیک (آداب مملکت‌داری)» به زبان فارسی درآمد. گویا روش ترجمه رضاخان ریشار نیز این‌گونه بوده که او متن اصلی را می‌خوانده و ترجمه را تقریر می‌کرده و محمدحسن شیرازی نیز اقدام به نگارش متن می‌کرده است. به این ترتیب نسخه‌ای خطی از این کتاب، به زبان فارسی آماده می‌شود. از نکات جالب این ترجمه، سعی مترجم در رعایت امانت متن اصلی است، به‌گونه‌ای که گویا نویسنده با توسل به روش ترجمه نقل به معنی، از لغات عبور نکرده است. همچنین از آنجایی که ادبیات تخصصی علم اقتصاد نیز در آن دوران وجود نداشته، برای کلماتی نظیر اقتصاددان معادل «مملکت‌دار» به کار رفته است. اما روزگار بر وفق مراد مترجم این کتاب و اقتصاددانان ایرانی نبود. به‌گونه‌ای که انتشار رسمی این کتاب سال‌ها به تاخیر می‌افتد.
در مورد شخص سیسموندی نیز باید به این اشاره کرد که او گویا نخستین اقتصاددانی بوده که به مخالفت با نظریات اقتصاددانان کلاسیک برخاست و اسمیت، ریکاردو و مالتوس را یکسره به انتقاد گرفت و به خلاف ایشان نوشت که « افزایش ثروت هدف اقتصاد سیاسی نیست بلکه وسیله‌ای است که این علم برای تامین خوشبختی همگان در اختیار دارد ... »و از این دیدگاه است که وی نه بر تولید ثروت، بلکه بر چگونگی توزیع آن تکیه می‌کند و نظام سرمایه‌داری را که تنها به ثروت‌اندوزی می‌اندیشد ظالمانه و ناپایدار و محکوم به بحران می‌داند. رقابت آزاد را حلال مشکلات نمی‌شناسد و مداخله دولت را در امور اقتصادی خواستار می‌شود و بر این نکته تکیه می‌کند که هر ثروتی محصول کار است و از این منبع لایزال است که انواع درآمد سرچشمه می‌گیرد. گویا سیسموندی چاپ نخست این کتاب را در سال 1819 میلادی منتشر کرده و چاپ دوم را به همراه مقدمه‌ای تازه در سال 1827. آنچه رضاخان ریشار ترجمه کرده نیز احتمالاً بر اساس همین چاپ دوم بوده است. بنابراین یکی از نخستین متون اقتصادی که وارد ایران شد را می‌توان مربوط به نظریه‌های اقتصادی غیر جریان اصلی اقتصاد دانست.
سیسموندی متولد 19 می سال 1773 میلادی در شهر ژنو (که آن موقع متعلق به کشوری تحت عنوان جمهوری ژنو بود) است. او در 25 ژوئن سال 1842 میلادی در همان ژنو (که در زمان مرگش متعلق به کشور کنفدراسیون سوئیس بود) درگذشت. رضاخان ریشار هم در سال 1816 میلادی (1231 هجری قمری) متولد شد و در 21 می 1891 میلادی (11 شوال 1308 هجری قمری) در تهران وفات یافت. آنچه هم‌اکنون از ترجمه کتاب سیسموندی در دسترس است، نسخه کامل نیست و از جایی به بعد ناگهان متن کتاب به صورت ناقص رها شده است. بنابراین تاریخچه امانتی که به عنوان علم اقتصاد اکنون به دستان ما سپرده شده، سر درازی دارد و مسیری پرفراز و نشیب را طی کرده است. اما شاید نقطه اوج این مسیر را بتوان زمانی دانست که کتاب معروف و اثرگذار اقتصاددان قرن، جان مینارد کینز، به فارسی ترجمه شد. مرحوم دکتر منوچهر فرهنگ در سال 1348 هجری شمسی (1969 میلادی)، یعنی حدود 23 سال پس از مرگ کینز، ترجمه فارسی اثر مهم این اقتصاددان بزرگ را با عنوان «نظریه عمومی اشتغال، بهره و پول» منتشر کرد. این برای جامعه علمی اقتصاددانان ایرانی به منزله فرصت مناسبی بود که بتوانند با کمترین واسطه از نظریات کینز آگاه شوند. البته قبل از آن و در سال 1344 هجری شمسی کتاب معروف «اقتصاد» اثر اقتصاددان برنده جایزه نوبل، پل ساموئلسون، زیر نظر دکتر حسین پیرنیا و از سوی شریف ادیب سلطانی ترجمه شده بود. در نهایت شاید مایه شگفتی باشد که متن کامل کتاب «ثروت ملل» آدام اسمیت (به عنوان نخستین سند مکتوب علم اقتصاد) هنوز که هنوز است، به نظر می‌رسد به طور کامل به فارسی ترجمه نشده باشد و تنها بخشی از آن را سیروس ابراهیم‌زاده در سال 1357 هجری شمسی منتشر کرد.
هر یک از این مکتوبات و ترجمه‌ها در عصر خود، موجب به پیش بردن علم اقتصاد در ایران شده است و زحمات زیادی را نویسندگان آنها متحمل شده‌اند تا نه‌تنها این آثار را ترجمه کنند، بلکه برای لغات تخصصی، معادل فارسی پیدا کنند؛ و چه زیبا هم از پس این کار برآمدند. لغاتی نظیر «اقتصاد خرد» یا «اقتصاد کلان» نمونه کوچکی از همین تلاش‌هاست.
در ادامه این پرونده، ابتدا سعی شده است در مطالبی، هر یک از چهار کتاب «اصول علم ثروت ملل»، «اقتصاد»، «نظریه اشتغال، بهره و پول» و «ثروت ملل» معرفی شوند و در انتها نیز دکتر کامران مویددادخواه پاسخگوی پرسش‌های تجارت فردا بوده است تا نقاط دیگری از روند ورود علم اقتصاد به ایران روشن شود.

منابع:
1- ‌ اکونومی پُلتیک (آداب مملکت‌داری)، سیمون دو سیسموندی، ترجمه رضا ریشار و محمدحسن شیرازی، به کوشش و با مقدمه ناصر پاکدامن، نشر نی، 1386.
2-‌ اصول علم ثروت ملل، محمدعلی فروغی، نشر و پژوهش فرزان، 1377.
3-‌ نظریه عمومی اشتغال، بهره و پول، جان مینارد کینز، منوچهر فرهنگ، نشر نی، 1387.
4-‌ ثروت ملل، آدام اسمیت، ترجمه سیروس ابراهیم‌زاده، 1357.
5-http://en.wikipedia.org/wiki/Jean_Charles_L%C3%A9onard_de_Sismondi
6-http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8)