سراب و سایه روس‌ها

سابقه همکاری با روس‌ها به دهه 40 برمی‌گردد. زمانی که روس‌ها به ذوب‌آهن اصفهان آمدند تا برای طراحی کوره‌های زغال‌سنگ با ایرانی‌ها همکاری کنند. با این وجود نفوذ روس‌ها در بخش معدن را می‌توان در اصطلاحات کاربردی کارگران معدن زغال‌سنگ ایران حس کرد تا جایی که هنوز در رشته مهندسی معدن بسیاری از واژه‌های روسی میراثی از آن زمان هستند و در کلاس‌های دانشگاهی این روزها تدریس می‌شود.
صنعت آلومینیوم در ایران از اواخر دهه 40 شکل گرفت. دقیقاً در سال 1346 با سفر شاه به ایتالیا و بازدید او از مجموعه آلومینیوم‌سازی ایری جرقه‌های احداث چنین کارخانه‌ای زده شد. این موضوع باعث شد ایران هم مجموعه‌ای در این زمینه تشکیل دهد و سازمانی بدون محدودیت و سختگیری برای تولید این مواد معدنی فراهم کند. در این راستا سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران به وجود آمد و این سازمان چهار کارخانه تراکتورسازی تبریز، ماشین‌سازی تبریز، ماشین‌سازی اراک و شرکت آلومینیوم ایران (ایرالکو) را راه‌اندازی کرد. ایرالکو اولین کارخانه شمش آلومینیوم ایران بود. تولید شمش آلومینیوم زیرساخت‌های بسیاری می‌خواست. به طور مثال مصرف برق زیادی برای تولید شمش آلومینیوم صورت می‌گرفت و با این وجود چون آلومینیوم فلز پر‌مصرفی است و در صنایع مختلفی به کار می‌رود تولید آن به صرفه بود.
اما ایران به لحاظ منابع سنگ آلومینیوم غنی نیست چرا که بوکسیت سنگ معدن فلز آلومینیوم بوده که عمده‌ترین منبع برای تهیه آلومینیم است. تنها معدن بوکسیت کشور هم که می‌توان از ذخایر آن استفاده کرد معدن بوکسیت جاجرم استان خراسان شمالی است. پس از انقلاب هم برای تامین نیاز کشور آلومینیوم المهدی احداث شد و برای تهیه مواد اولیه این کارخانه سنگ بوکسیت را تبدیل به آلومینیوم می‌کردند. اما رفته‌رفته فعالان معدنی متوجه شدند ذخایر بوکسیت کمی در ایران وجود دارد و باید سنگ بوکسیت به آلومینیا تبدیل شود.
بر این اساس ایران در دوره سازندگی به سراغ معادن گینه رفت و برای تامین نیاز خود به این مواد معدنی دست به دامن آفریقا شد اما آنقدر پروسه این همکاری طولانی شد تا اینکه گینه‌ای‌ها منصرف شدند و بدون اینکه این درخواست و همکاری با آن سر دنیا نتیجه‌ای بدهد، قضیه منتفی شد. در کنار این مواد معدنی، مواد دیگری هم مانند نفلین سینیت وجود دارد که با بررسی‌های بسیار فعالان معدنی متوجه شدند در منطقه سراب آذربایجان ذخایر زیادی از نفلین سینیت وجود دارد که می‌تواند نیاز کارخانه‌های آلومینیوم‌سازی ایران را برطرف کند. اما برداشت این ذخایر نیازمند سرمایه‌گذاری‌هایی است که برای عملیات استخراج کفایت کند. قرارداد تجهیز معادن نفلین سینیت با یک کشور خارجی در سال 86 امضا شد و جسته و گریخته بهره‌برداری‌ها از این منطقه ادامه داشت اما ایران در سطح بالایی دانش استخراج این مواد معدنی در آن منطقه را نداشت. تا اینکه در سفر اخیر رئیس‌جمهور به روسیه باز هم همکاری معدنی با روس‌ها مطرح شده است و در راستای خودکفایی ایران و تامین نیاز صنعتگران کشور به این مواد معدنی تفاهم‌هایی صورت گرفته است. به نوعی ایران سراغ روس‌ها رفته تا بلکه با فاینانس روس‌ها چرخ کارخانه‌های آلومینیوم کشور روان‌تر حرکت کند. در حال حاضر ایران با برخورداری از سه کارخانه آلومینیوم المهدی، ایرالکو و هرمزال با ظرفیت 457 هزار تن، رتبه هجدهم جهان را از نظر میزان ظرفیت تولید آلومینیوم داراست. کارخانه ایرالکو که قدیمی‌ترین کارخانه آلومینیوم ایران است با ظرفیت 147 هزار تن با دو نوع تکنولوژی قدیم و بهبود‌یافته (سازگار با محیط زیست) طی سال‌های مختلف اقدام به تولید انواع شمش آلومینیوم کرده است. همچنین ایران با ۶۰ میلیارد تن ذخیره از ۶۸ نوع، سه درصد معادن جهان را دارد و جزو ۱۰ کشور برتر است، اما کمتر از ۱۰ درصد سطح کشور اکتشاف و فعال‌سازی شده است. بخش بزرگ فعالیت کشور بر آهن، مس، سنگ ساختمانی و خاک‌های صنعتی است و از طرفی دولت مایل است، این بخش را واگذار کند که می‌تواند زمینه خوبی برای سرمایه‌گذاران باشد.
بیشتر صاحب‌نظران این عرصه معتقدند بهتر است برای آغاز همکاری معدنی خود با روسیه در وهله اول زیرساخت‌ها و چارچوب‌های همکاری را مهیا کرد. از سویی شفاف‌سازی قانون معادن باعث می‌شود تمایل سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی برای حضور در بخش معدن افزایش پیدا کند. همچنین تلاش شود در بخش اکتشافات معدنی از تکونولوژی روز استفاده کرد تا در ادامه بتوان از پتانسیل بالای کشور در بهره‌برداری از ذخایر معدنی موفق عمل کرد.