هوس میوه خرس

۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۸ در تب و تاب برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری دهم، در ساختمان آبی‌رنگ مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام روبه‌روی پارک نیاوران، میزگرد تخصصی با موضوع «ایران، روسیه و غرب» برگزار شد که سخنران ویژه‌اش از کارشناسان حاضر خواست «با توجه به شرایط فعلی» چندان به گذشته تاریخی روابط ایران و روسیه نپردازند و به جای نگاه کردن به پشت سر، بیشتر به آینده نگاه کنند. خود او البته گذشته تاریخی روابط ایران و روسیه را مرور کرده بود که پیش از انقلاب «رابطه درست و قابل دفاعی نبوده»، پس از پیروزی انقلاب و دوره جنگ «روسیه عملکرد قابل دفاعی را به نمایش نگذاشت» و «به تجهیز نظامی ارتش صدام پرداخت» اما به‌رغم اینکه ایران در حافظه تاریخی خود خاطرات خوبی از شوروی سابق ثبت نکرده است، پس از پایان جنگ ایران و عراق و فروپاشی شوروی شرایط تازه‌ای به وجود آمد، «همکاری‌های خوبی میان ایران و روسیه در منطقه آغاز شد» و «مسکو در پرونده هسته‌ای متفاوت با آمریکا و اروپا حرکت کرده است». این سخنران تاکید کرد: «چهار سال گذشته در مقطعی شاهد بروز یک دیدگاه بسیار خوش‌بینانه و افراطی در زمینه روابط ایران و روسیه بودیم که شکست این تئوری در عمل و عقب‌نشینی دولت از راهبرد «نگاه به شرق» نشان داد خوش‌بینی مفرط و بیش از حد نیز راهگشا نخواهد بود.» او با این حال دو نظر را رد کرد: یکی اینکه برخی می‌گویند روسیه با کارت ایران بازی می‌کند تا مشکلات خود با غرب را حل کند و نهایتاً به آمریکا نزدیک شود. به گفته او این نوعی سطحی‌نگری است و معادلات حاکم بر روابط تهران و مسکو بسیار پیچیده‌تر از این حرف‌هاست. دیگری فرضیه اتحاد روسیه و آمریکا علیه ایران یا اتحاد تهران و واشنگتن علیه مسکو که همه این فرضیه‌ها را فاقد مبنای علمی درست خواند و گفت روسیه بسیار بزرگ‌تر و قدرتمندتر از آنی است که تحت فرمان آمریکا قرار گیرد و ایران نیز بسیار قدرتمندتر و مستقل‌تر از آنی است که در صورت آشتی با غرب، به پایگاهی علیه روسیه تبدیل شود. جان کلام سخنران ویژه این بود که «نه بهبود روابط روسیه و غرب مشکلی علیه تهران ایجاد خواهد کرد و نه بهبود احتمالی روابط ایران و آمریکا، تهدیدی علیه منافع مسکو خواهد بود». سخنران ویژه این میزگرد، رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک بود که چهار سال بعد، رئیس‌جمهور ایران شد.

توافق تحریم‌گریز
حسن روحانی با این نگاه از نیاوران به پاستور رفت؛ اگر نگاهش طی این پنج سال و خصوصاً بعد از ریاست جمهوری درباره روسیه تغییر نکرده باشد، آنچه تغییر کرده، روابط ایران و روسیه با غرب و با یکدیگر است. ایران در تکاپوی رفع تحریم‌های غرب است، اما روسیه در حال تجربه تحریم‌هایی است که پس از بحران اوکراین از سوی غرب وضع شده و به تعبیر برخی کارشناسان مجموعه تحریم‌های اخیر علیه روسیه شدیدترین مورد از مجازات‌های اقتصادی علیه این کشور پس از پایان جنگ سرد است. سیاست دولت ایران تلاش برای خروج از رکود تورمی است و طبق گزارش صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی ایران امسال به رشد 5/1‌درصدی می‌رسد، اما اقتصاد روسیه به اذعان وزارت توسعه اقتصادی این کشور، در آستانه رکود است و رشد تولید ناخالص ملی در سه ماهه دوم سال ۲۰۱۴ نزدیک به صفر بوده است. ایران در میانه مذاکرات اتمی با 1+5 و بهبود روابط با غرب قرارداد ۷۰ میلیارد یورویی با روسیه را امضا کرد، روسیه در اوج اختلافاتش با غرب بر سر اوکراین، هیات بزرگ اقتصادی‌اش را روانه تهران کرد. بنابراین اگر فرضیه راس هیات اجرایی ایران چنین باشد که ایران کارت بازی روسیه نیست و روابط تهران و مسکو تابعی از نزدیکی یا دوری ایران، روسیه و غرب به یکدیگر نخواهد بود، اما تحلیل‌ها پیرامون قصد طرفین برای ۱۰ برابر کردن حجم مبادلات تجاری نمی‌تواند فارغ از تحلیل شرایط موجود هر یک صورت گیرد. مجله تایم قرارداد نفتی تهران و مسکو را انتقام‌جویی پوتین از آمریکا و هم‌پیمانانش توصیف می‌کند که تهدید کرده بود با تحریم‌های غرب علیه مسکو، او نیز تلافی خواهد کرد که دامنه این تلافی‌ها می‌تواند تا از سر‌گیری قرارداد فروش موشک‌های S-300 به ایران و تقویت هر چه بیشتر موضع ایران در مذاکرات هسته‌ای‌اش پیش برود. دیپلمات‌های غربی در تهران هم این توافق را نوعی «بیمه» برای ایران در صورت شکست احتمالی مذاکرات اتمی می‌دانند که تحریم‌ها و فشارهای غرب افزایش می‌یابد و تهران نیاز به راه‌های گریز مطمئن و متنوع‌تری دارد. در اکثر این تحلیل‌ها، توافق تجاری ایران و روسیه، به امکانی برای تحریم‌گریزی طرفین یکی در صورت شکست مذاکرات و دیگری با افزایش مجادلات در نظر گرفته می‌شود. بنابراین میزان توفیق یا توقف اجرای کامل مجموعه همکاری‌های اقتصادی تابعی خواهد بود از کمتر یا بیشتر شدن حجم تحریم‌ها علیه ایران یا روسیه؛ چنان که در صورت دستیابی ایران و ۱+۵ به توافق جامع، هم امکان مبادلات ایران و روسیه بیشتر خواهد شد و هم ایران خواهد کوشید با طرفین غربی به طور مستقیم معامله کند.
اگر روسیه نخواهد یا نتواند از کارت خود در میز مذاکرات ایران با ۱+۵ استفاده کند، با این حال باز هم نحوه تعاملات آتی دو کشور تابعی خواهد بود از سرنوشت توافق اتمی. گفته‌های اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور در بهمن سال گذشته درباره مذاکرات نفتی ایران و روسیه نشان‌دهنده نگاه تهران به این توافق است: «با روس‌ها بحث‌هایی برای مبادله حجم بالایی از منابع نفت و دریافت کالا در ازای آن مطرح کردیم که عده‌ای نسبت به این مساله اعتراض کردند ولی باید بگوییم اگر به ایران وارد نشوید، افراد دیگری در این بازار حاضر می‌شوند و جایی برای شما نمی‌ماند.»

خیابان یک‌طرفه توافق دوجانبه؟
مقام‌های تهران بارها گفته‌اند توافق بزرگ ایران و روسیه تهاتر نفت در برابر کالا نیست. بیژن نامدار‌زنگنه، وزیر نفت ایران در پایان ملاقاتش با وزیر انرژی روسیه در سفر به تهران اعلام کرده حجم مبادلات تجاری بین دو کشور که در حال حاضر یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار است به ۱۵ میلیارد دلار افزایش پیدا می‌کند. مشارکت شرکت‌های روسی در ساخت نیروگاه‌های برق، کارخانه ذوب آهن و نیروگاه اتمی بوشهر از جمله زمینه‌های همکاری دو کشور است. به گفته وزیر انرژی روسیه، این کشور قرار است هشت نیروگاه جدید برق در ایران بسازد و چهار نیروگاه قدیمی را نیز بازسازی کند. این توافق وقتی به صادرات ایران می‌رسد، به تحریم‌های غرب علیه روسیه وابسته می‌شود. وزیر انرژی روسیه گفته کشورش پس از تحریم‌های اتحادیه اروپا به محصولات کشاورزی، مواد غذایی و مواد لبنی ایران نیاز دارد. البته در این موارد هم رقبای مهمی چون هند و ترکیه رودرروی ایران قرار دارند؛ سال گذشته ایران ۳۴ هزار تن تخم مرغ به روسیه صادر کرد و ترکیه ۱۳۲ هزار تن. علاوه بر آن چنان که عیسی کلانتری، دبیرکل خانه کشاورز گفته فهرست روسیه شامل ۶۰ محصول غذایی و کشاورزی است که برخی از آنها، از جمله صیفی‌جات و سیب‌زمینی از محصولات آب‌بر هستند. توصیه او هم این بوده که در این شرایط نباید کالایی که آب‌بری بالایی دارد و درآمد ارزی چندانی را برای کشور ندارد تولید و صادر کنیم. در اینجا هم ایران باید با رقبای مهمی دست و پنجه نرم کند، ۴۰ درصد سیب درختی مصرفی روسیه از لهستان وارد می‌شود، خیار و صیفی‌جات از مجارستان و اسرائیل و میوه‌هایی مثل پرتقال، کیوی و لیمو نیز از کشورهای مختلف. پس اگر روس‌ها چنان که در تحلیل‌ها آمده به میوه ایرانی بیشتر از نفت ایرانی احتیاج داشته باشند، علاوه بر ظرفیت‌های داخلی و رقبای خارجی در بازار روسیه، هزینه تعرفه گمرکی بالا در روسیه برای محصولات ایران هم مزید بر علت می‌شود تا خیابان توافق تجاری دوطرفه را برای باند ایران با موانع بیشتری روبه‌رو کند.

سهم نیم درصدی ایران از اقتصاد روسیه
سطح تبادل تجاری ایران و روسیه در سال گذشته (یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار) کمتر از نیم درصد از کل مبادلات تجاری روسیه با کشورهای جهان بود؛ خود این آمار می‌تواند نشان دهد دوستی ما با روس‌ها بیشتر به سود کدام یک است؟ ما می‌خواهیم نیم را 10 برابر کنیم، اما توان داخلی و رقبای خارجی پیش‌رو هستند؛ از طرفی چشم امید به رفع تحریم و ورود به دروازه تبادلات تجاری با دنیا داریم ولی از قبل جا برای روس‌ها باز کرده‌ایم. نیروگاه برق گرفتن و میوه آبدار دادن، رساندن سطح تبادلات تجاری به ۱۵ میلیارد دلار طی چند سال در حالی که ارزش تولیدات کشاورزی وارداتی روسیه ۱۶۰ میلیارد دلار است، چقدر می‌تواند بازار فراخی برای ایران در سرزمین تزارهای سرخ محسوب شود؟