جدال سنت و مدرنیته

وقتی توتون سیگار شعله‌ور می‌شود، نوک سیگار، دمایی بالای هزار درجه سانتی‌گراد دارد که کار یک سیگاری را هنگام «پک زدن» به سیگار سخت می‌کند. دود سیگار به شدت «داغ» است و فرد سیگاری برای آنکه «دود داغ» را به حلق و ریه خود بکشاند، کار دشواری پیش رو دارد. به همین دلیل، فرد سیگاری مجبور است هنگام «پک زدن» به سیگار، تصمیم بگیرد که دودی با بیش از چهار هزار ماده مختلف و آثار و عوارض مختلف وارد ریه‌اش بشود یا نشود. در واقع، فرد سیگاری به دلیل «داغ بودن دود سیگار» این «حق انتخاب» را دارد که هنگام استفاده از سیگار، از ورود دود به ریه‌ها و جریان تنفسی جلوگیری کند.گفته می‌شود نزدیک به 500 سال پیش، یک پزشک در دربار سلطان مغول هندوستان، چاره‌ای برای «داغ» بودن دود سیگارت‌های اولیه اندیشید. این فرد که آقای «سیریل الگود» نویسنده کتاب «تاریخ پزشکی در ایران» او را «ابوالفتح گیلانی» می‌خواند؛ دود حاصل از تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا «سرد» و «خالص» شود. اختراعی که آن زمان به «حقه» معروف شد و بعدها در ایران به دلیل اثر صدای پک زدن‌ها در ظرف شیشه‌ای به «قلیان» تغییر نام داد و «قلیان» متولد شود.
بیشتر افرادی که از قلیان به جای سیگار استفاده می‌کنند، «تُنگ آب» تحتانی قلیان را وسیله‌ای برای تمیز کردن دود حاصل از «احتراق ناقص توتون» در سر قلیان می‌دانند. اما کار این «تُنگ»، فقط خنک کردن دودی است که قرار است به ریه آنها وارد شود و در این میان هیچ «اختیار» یا «حق انتخابی» نیز وجود ندارد. «دود سرد» قلیان، راحت‌تر از دود سیگار مصرف می‌شود و نیازی نیست که فرد استفاده‌کننده از قلیان به خود زحمت فکر کردن دهد. به همین دلیل، پزشکان می‌گویند با انباشتن حجم بالایی از دود قلیان در ریه‌ها، که به دلیل «سرد بودن دود» صورت می‌گیرد، هر بار استفاده از این وسیله دخانی، معادل با استفاده دو و نیم پاکت سیگار است و به همان نسبت، اثرات زیان‌بارتری بر روی فرد دارد. اما با وجود این زیان‌ها، چرا قلیان در سال‌های اخیر محبوبیت پیدا کرده و فراگیر شده است؟ وجود سفره‌خانه‌ها و مراکز تفریحی که در همه شهرها وجود دارد و یکی از وسایلی که در آنها عرضه می‌شود، قلیان است؛ چه پیامی دارد؟ چرا با وجود اقدامات قهری از جانب پلیس، قلیان هنوز به راحتی قابل دسترسی است و وجود آن در یک خانواده، یک «ضد‌ارزش» نیست؟ برای پاسخ به این سوال‌ها، ابتدا باید دید که قلیان از کجا به خانه‌های ایرانیان آمد.

برای بزرگ‌ترها
هدف از این نوشته، ارائه تاریخچه‌ای از قلیان در میان ایرانی‌ها نیست. به همین دلیل باید از داستان استعمال قلیان از پنج قرن پیش به این طرف، به آنجا رسید که مردان ایرانی در اواخر دوره قاجار، در کنار رفع خستگی و شنیدن آخرین اخبار و اطلاعات در «پاتوق» خود که همان «چایخانه‌ها» و «قهوه‌خانه‌ها» باشد؛ «چپق» هم دود می‌کردند. چپق البته همان وسیله‌ای است که از روی «پیپ»، در ایران ساخته شد و طرز کار آن هم با «پیپ» مو نمی‌زند؛ با این تفاوت که داخل کاسه آن را پر از «تنباکو» می‌کردند. به تدریج، در این محافل عصرگاهی، علاوه بر چای و دیزی و نیمرو، به همراه نقالی و پرده‌خوانی، قلیان هم پا به پای ازدیاد استفاده در میان طبقه اشراف، در چایخانه‌ها جای خود را پیدا کرد. اما با ورود ایران به دوره‌ای از صنعتی شدن طی سال‌های ابتدایی قرن حاضر، در پاتوق‌های ایران، سیگار با جعبه‌های رنگارنگ جای قلیان را در چایخانه‌ها و پاتوق‌ها گرفت. قلیان از بطن جامعه به پستوها رفت و شد وسیله دخانی برای کهنسالان خانه.
شاید خیلی‌ها به یاد بیاورند زمانی را که قلیان مختص مادربزرگ‌ها بود. برای آنها «چاق» می‌شد که نمی‌توانستند بیرون از خانه بنشینند. البته هنوز هم این رسم در برخی از شهرهای ایران به‌ویژه شهرهای جنوبی رواج دارد که قلیان وسیله‌ای دخانی برای پیرزنان است که با تنباکوی ایرانی (نه معطر و معسل) بار گذاشته می‌شود و جای سیگار را برای آنها پر می‌کند. اما حالا که سال‌ها از این الگوی مصرف می‌گذرد و برخی از این الگوها نیز تغییراتی داشته است؛ دلیل این همه تغییر ذائقه در میان ایرانی‌ها چیست؟
پروسه 10 ساله
هیچ کس به درستی نمی‌داند که قلیان از چه زمانی به طور «مدرن» از سفره‌خانه‌ها و چایخانه‌ها جای خود را باز کرد و به خانه‌ها راه یافت. اما شاید بتوان تغییر ساختار جامعه ‌ایران و نظام ارزشی نسل جوان را در فراگیر شدن قلیان، تاثیرگذار دانست. جامعه‌شناسان می‌گویند با افزایش سطح آگاهی‌ها به دلیل وجود شبکه‌های اجتماعی، به تدریج سطح ارزش‌های جامعه تغییر می‌کند و هنجارها عوض می‌شود. شاید دلیل فراگیر شدن یک ماده دخانی، نزد خانواده‌ها را بتوان از این منظر بررسی کرد. در جامعه سنتی ایران، کالای دخانی، دروازه ورود به اعتیاد محسوب می‌شود و نگاه به فردی که سیگاری است، همراه با شماتت و سرزنش است. اما جامعه سنتی ایران را فراموش کنید. در سال‌های اخیر، نظام ارزش‌ها در جامعه دستخوش تغییراتی شده که ورود قلیان را به خانه‌ها و مراکز تفریحی آسان‌تر کرده و از قلیان، یک «سرگرمی» ساخته است. شاید 10 سال زمان برده تا این اتفاق بیفتد. اما نگاه مبتنی بر جامعه‌شناسی حاکی از این است که «دستی نامرئی» بر پروسه فراگیری قلیان به شکل مدرن و امروزی آن، تاثیرگذار بوده است.

وضعیت امروز
طبق مطالعات انجام‌شده در ایران که از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اعلام ‌شده، مصرف قلیان در بین نوجوانان 13 تا 15ساله از سال 1382 تا 1386 به دو برابر افزایش یافته است. طی این سال‌ها، شیوع مصرف قلیان در میان پسران از 16 به 32 و در دختران از 9/8 به 19 درصد افزایش پیدا کرده است. مصرف کلی قلیان نیز در این سال‌ها از 1/12 به 1/26 درصد رسیده است. نتایج پژوهش صورت‌گرفته در دانشگاه علوم پزشکی تهران که بر اساس «نظرسنجی» انجام شده نشان می‌دهد، در ایران 43 درصد دختران و 64 درصد پسران تجربه مصرف قلیان را برای «یک بار» هم که شده دارند. نتایج پژوهش دانشگاه تربیت معلم در میان 447 دانش‌آموز در شهر کرج نشان می‌دهد 1/43 درصد از دانش‌آموزان دختر بررسی‌شده، مصرف‌کننده قلیان هستند.

دعوای قلیان
وضعیت امروز استعمال قلیان و سرو قلیان در سفره‌خانه‌های مدرن ایران، حاصل دعوای چند‌ساله‌ای است که میان وزارت بهداشت و تجارتی پرسود در گرفته است. بر اساس معاهده بین‌المللی کنترل دخانیات (FCTC) که ایران نیز به آن ملحق شده است؛ هرگونه استعمال مواد دخانی در مکان‌های سربسته ممنوع است. در سال 85، مجلس هفتم قانون جامع کنترل و مبارزه با دخانیات را بر اساس قوانین بالادستی این معاهده بین‌المللی به تصویب رساند که در آن خبری از مجازات استعمال قلیان نبود. یک سال بعد، در آیین‌نامه‌ای که هیات دولت بر این قانون نوشت؛ عرضه مواد دخانی از جمله قلیان را در اماکن عمومی به‌ویژه قهوه‌خانه‌ها و سفره‌خانه‌های سنتی ممنوع اعلام کرد. اما چندی نگذشت که چرخه اقتصادی مستحکمی که بر پایه قلیان ساخته شده بود، در مقابل این آیین‌نامه ایستاد و هیات وزیران در مصوبه‌ای عجیب، عرضه قلیان را در قهوه‌خانه‌ها، آزاد اعلام کرد. این مصوبه موجب شکایت وزارت بهداشت شد و در تحولاتی جالب توجه، دیوان عدالت اداری به موضوع ورود پیدا کرد و رای به نفع وزارت بهداشت داد. از آن پس، گرچه نیروی انتظامی تلاش کرد بخشی از سفره‌خانه‌ها و قلیان‌سراهای شهرهای بزرگ را به دلیل عرضه قلیان پلمب کند؛ اما «جنگ قلیان» همچنان ادامه دارد.

سرگرمی؟
قلیان، امروز به نسبت 10 سال پیش به گونه‌ای فراگیر شده که به نوعی سرگرمی برای جامعه جوان ایرانی تبدیل شده است. جامعه‌ای که از بسیاری تفریحات مرسوم در کشورهای همسایه برخوردار نیست و از قلیان به عنوان یک «بهانه» برای دور هم بودن و گپ زدن استفاده می‌کند. قلیان در فرهنگ سنتی ایرانی‌ها جای پای محکمی دارد. اما شیوه جدید استعمال قلیان با روش‌های نوین و چرخه مالی گسترده، به قدری هشدارآمیز شده است که نمی‌توان به راحتی از کنار آن گذشت. فراگیری قلیان در سال‌های اخیر را شاید بتوان با تغییر ساختار جامعه جوان ایران، قابل توجیه دانست. اما به نظر می‌رسد برای مقابله با تبعات و آثار این رویکرد جدید به قلیان، که با جنگ تقابل «سنت و مدرنیته» شروع شده است؛ راه سختی در پیش باشد.