یک «نه» ملی

ایرانِ قرن 19 بخشی از خاورمیانه مورد نظر کشورهای قدرتمند جهان آن روز بود و اقتصاد خسته و چند‌پاره ایران در حالی در برابر بازارهای جهانی قرار گرفت که به شدت از کشمکش‌های داخلی پیش از قاجاریه آسیب دیده بود. بیش از هر چیز باید توجه داشت که پیرامون جایگاه اقتصادی ایران در چرخه تجارت جهانی قرن 19 نظرات بسیار متفاوتی بیان شده است اما آنچه اسناد و مدارک نشان می‌دهند این است که تقاضای بازارهای جهانی به تدریج ایران را به مصرف‌کننده کالاهای ساخته‌شده اروپایی و البته تهیه‌کننده مواد خام و اولیه برای صنعت‌های نوین تبدیل کرد. بر این شرایط باید کشمکش‌های روس و انگلیس را که یکی در شمال و دیگری در جنوب تقاضاهای گسترده‌ای برای حفظ منافع‌شان داشتند افزود. مبحث واگذاری امتیازات به این دو قدرت یکی از مشخصه‌های اصلی تاریخ معاصر ایران است. پیرامون روند رو به رشد امتیازات روس و انگلیس در ایران در دهه‌های آخر قرن 19 دلایل متعددی ذکر شده است که در این میان افتتاح کانال سوئز در سال 1869 م. و نزدیک شدن راه تجاری اروپا به سواحل خلیج فارس که کالاها را سریع‌تر و زودتر به مقصد می‌رساند یکی از مهم‌ترین این دلایل است. کانال سوئز به دلیل نزدیک‌تر کردن راه‌های تجاری موجبات حضور سایر کشورهای اروپایی به خلیج فارس را فراهم آورد. مساله‌ای که موجب ایجاد رقابت بیشتر کشورهای اروپایی در منطقه خلیج فارس و البته نگرانی بیشتر انگلستان در این زمینه شد.
بعد از افتتاح این کانال تجارت برخی از کالاها رشد بسیار بالایی داشت؛ کالاهای خامی مثل پنبه، صدف، صمغ و ... که یکی از آنها هم دخانیات بود. توجه بازارهای جهانی به توتون، تنباکو، خشخاش و تریاک ایران زمینه مناسبی را برای رشد وسیع کشت و زرع این محصولات به وجود آورد. گفته می‌شد نیکوتین موجود در تریاک ایران بیشتر از بقیه است و به ویژه در استان‌هایی مانند فارس، اصفهان و یزد زمین‌های زراعی زیادی تبدیل کشت کرده و این محصولات را تولید می‌کردند به‌طوری که عده‌ای تاجر در فارس به وجود آمدند که به «تجار تریاکی» مشهور شدند. از این رهگذر سود فراوانی نصیب تولیدکنندگان و تجار می‌شد. اسناد تجاری ایران نشان می‌دهد یکی از مهم‌ترین اقلامی که تولید و صادر می‌شد، همین محصولات بوده است.
سود حاصله از این تجارت آنقدر زیاد شد که سوداگران غربی را بر آن داشت که امتیاز این محصول را در ایران به دست آورند. پیش ازاین گفته شد که رقابت بر سر گرفتن امتیازات در میان روس و انگلیس شبیه به بازی دو کودک لجباز شده بود که هر دو یک چیز را می‌خواستند. بنابراین گرفتن امتیاز تنباکو برای انگلستان نوعی برتری در مقابل روسیه به حساب می‌آمد. زمینه مناسب بعد از سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا فراهم شد و شاه مشتاق در سال 1890 م. امتیاز توتون و تنباکو را به ماژور جرالد تالبوت داد. طبق این امتیازنامه کلیه حقوق فروش و توزیع تنباکو واگذار شده و سالانه باید مبلغی به دولت ایران پرداخت می‌شد. مدت‌ زمان امتیاز 50 سال و دارای 15 ماده بود. کمپانی رژی به‌رغم اعتراضات تجار به دربار خیلی سریع شروع به فعالیت کرد و نمایندگانی را به شهرهای مختلف ایران فرستاد. شاه ابتدا سعی کرد تجار معترض را با دادن یک مهلت شش‌ماهه برای فروش آنچه که در انبارها داشتند، راضی کند. اما آنچه دربار جدی نگرفته بود همراهی روحانیون با تجار و مردم عادی بود. مردمی که تعداد زیادی از آنها مصرف‌کننده قلیان بودند و از جهت گرانی این محصول متضرر می‌شدند.
اولین اعتراض‌ها از فارس به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق تولیدکننده دخانیات شروع شد. سید‌علی‌اکبر فال‌اسیری یکی از علمای شیراز که داماد آیت‌الله میرزای‌شیرازی نیز بود به این امتیاز اعتراض کرد و مردم تجمعاتی را در شیراز به‌ویژه اطراف حرم شاهچراغ انجام دادند. حکومت، ایشان را به فارس تبعید کرد، به زودی در تبریز و اصفهان نیز علما به این قرارداد اعتراض کردند و بالاخره در تهران آیت‌الله میرزا حسن آشتیانی به مخالفت با امتیاز رویتر پرداخت. ایشان در چند ملاقاتی که با امین السلطان صدراعظم و شاه داشتند به مخالفت با این امتیاز پرداختند.
شاه و صدراعظم نسبت به اعتراضات داخلی، که حتی از سوی سیدجمال‌الدین اسدآبادی که در ایران بود و نسبت به این قرارداد اعتراض داشت یا مطالبی که در روزنامه‌های فارسی‌زبان ایرانی مثل اختر پیرامون این موضوع نوشته می‌شد یا نامه‌هایی که از جانب آیت‌الله میرزای‌شیرازی می‌آمد بی‌توجه بودند. بنابراین در تاریخ اول جمادی‌الاول 1309 ه.ق ایشان به تحریم تنباکو فتوا دادند بدین مضمون که استعمال دخانیات در حکم جنگ با امام زمان است. فتوا به‌زودی به ایران رسید و همگان از آن اطاعت کردند. تحریمی که تا دربار ناصرالدین‌شاه نیز کشیده شد و سوگلی شاه هم از کشیدن قلیان خودداری کرد.
راهی که دست‌اندرکاران امتیاز در پیش گرفتند ابتدا توجیه افکار عمومی از این بابت بود که باید در مقابل فشارهای روسیه با دول اروپایی در تماس بود و واگذاری این امتیازات از این جهت مهم است. اما بعد از رسیدن فتوای آیت‌الله میرزای شیرازی ابتدا سعی در انتشار این خبر داشتند که این فتوا شایعه است اما وقتی که این راه نیز به نتیجه نرسید تصمیم به برخورد با علما گرفته و شاه خواست میرزا حسن آشتیانی را از تهران اخراج کند. این مساله موجب ایجاد شور و هیجان زیادی میان مردم شد. اعتراضات جدی‌تر شد و زمزمه جهاد در میان مردم پراکنده شد. در نهایت ناصرالدین‌شاه مجبور شد فرمان به لغو این قرارداد دهد. بعد از لغو قرارداد شاه خسارت شرکت رژی را با گرفتن وام از بانک شاهی پرداخت کرد.
مخالفت گسترده مردم ایران با قرارداد انحصار دخانیات و اطاعت همگانی مردم از فتوای علما، همدلی و همراهی تجار و روحانیون، ثبات رای علمایی مانند فال اسیری، میرزا‌حسن آشتیانی و میرزای شیرازی و موضوع بسیار مهم ورود بانوان ایرانی در این مساله همگی نشان از بیدار شدن جامعه ایرانی عصر قاجار در مقابل استعمار داشت. در حقیقت بیشتر مورخان متفق‌القول هستند که این رخداد اولین ایستادگی همه‌جانبه مردم ایران در مقابل دولت و استعمار بوده است. مخالفت با قرارداد رژی از نگاه تضرر اقتصادی تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان داخلی شروع شد اما با نگرانی فرهنگی از حضور گسترده اروپاییان و به‌ویژه زنان‌شان در میان مردم اوج گرفت و به‌صورت یک پیروزی ملی به پایان رسید.