قلیان دروازه است

روزگاری قهوه‌خانه‌ها محفلی برای مدیحه‌سرایی، نقالی و شاهنامه‌خوانی بود و اغلب هویت و فرهنگ ایرانی را به نسل‌های جوان انتقال می‌داد؛ این مکان که با حوض آب، نقاشی‌های دیواری، تابلو‌ها و اشیای عتیقه آراسته شده بود، رفته‌رفته ماهیت خود را از دست داد و به اماکن دیگری منتقل شد. تا همین 50 سال پیش در کنار تنقلات و نوشیدنی‌هایی که قهوه‌خانه‌ها در اختیار مردان خسته از کار قرار می‌داد قلیان یکی از محصولات رایج این فضای اجتماعی بود. در سال‌های دهه 40 به این‌سو، به مدد افزایش روزافزون شهرنشینی فضاهای اجتماعی‌-‌ فرهنگی آرام‌آرام از درون قهوه‌خانه‌ها، به پارک‌های عمومی و سینماها انتقال یافت. دهه 50 اوج گسترش سینماها و کاهش قهوه‌خانه‌ها بود. در همه این سال‌ها، قلیان و تنباکو در این جابه‌جایی‌ها جای خود را به دیگری می‌داد و خود در مکان دیگری ماوی می‌گزید. در سال‌های اخیر بعد از انتقال قلیان‌ها از خانه به قهوه‌خانه‌ها، مجدداً به سفره‌خانه‌هایی بازگشتند که کم‌وبیش نوع مدرن‌یافته همان قهوه‌خانه‌هاست بی‌آنکه زنان و مردان سالخورده مشغول آن شوند. سال‌هاست کاهش سن مصرف‌کنندگان قلیان یکی از علائم هشداردهنده جامعه ما شده که به‌رغم فشارها و نظارت‌های دستگاه‌های انتظامی هر روز رنگ دیگری به خود می‌گیرد.

شرایط ورود و نفوذ قلیان و تنباکو در ایران عصر قدیم به چه گونه‌ای بود‌، به چه صورت ایرانیان با این ماده مواجه شدند؟
از حیث مردم‌شناسی همان‌گونه که می‌دانید توتون و تنباکو از آمریکای لاتین وارد ایران شده که بعدها به سیگار و پیپ تبدیل ‌شده است. منتها از همان زمان که وارد ایران شد به تدریج نزدیک به 130 سال پیش این ماده در بین افراد بسیار خاصی مورد استفاده قرار گرفت.
بعدها واقعه تنباکو آغاز شد و آیت‌الله شیرازی دستور شکستن قلیان را داد و با استعمال قلیان مخالفت کرد برای اینکه ایران تحت استعمار و سلطه انگلستان قرار گرفته بود.

آیا به عنوان یک فرهنگ در جامعه گذشته ما وجود داشته است؟
نه، در ایران قدیم ما چنین چیزی نداشتیم. مجموع قدمت تنباکو در ایران بیش از 150 سال نیست که عمدتاً در مناطقی چون بهشهر و کردستان کاشته می‌شود و هنوز هم ادامه دارد.

حدود سنی که از این ماده استعمال می‌کردند به چه صورت بود؟
در ابتدا توسط پیرمردها و زنان بسیار مسن استفاده می‌شد و خیلی هم محرمانه انجام می‌گرفت. در هر دو جنسیت عامل بیکاری و فرسودگی مشترک بود. بعدها از داخل خانه‌ها به قهوه‌خانه‌ها آمد و در آنجا بستر بیشتری برای توسعه آن پیدا شد. اما در همان اماکن هم غالباً به افراد مسن اختصاص داشت. در واقع یکی از کارکردهای آن هم این بود که مانع از جذب این افراد برای استعمال تریاک می‌شد. این مساله به‌خصوص در اشراف خیلی به چشم می‌خورد. اشراف یا در اماکن خصوصی یا در مهمانی‌های داخلی خود از آن استفاده می‌کردند. به تدریج توده مردم برای آنکه از اشراف تقلید کنند به این ماده روی آوردند. به این ترتیب ما در اوایل قرن با پدیده قلیان در توده‌های مردم مواجه شدیم.

در سال‌های اخیر استفاده از قلیان به جامعه زنان جوان هم تسری پیدا کرده است. آیا این یک نوع اعتراض به هنجارهای رسمی جامعه محسوب می‌شود یا کارکردهای دیگری دارد؟
در سال‌های اخیر چون محدودیت‌های اجتماعی افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته و مراکز تفریحی با توجه به افزایش جمعیت بسیار محدود شده امکان تفریحات سالم هم به تناسب کمتر در دسترس قرار گرفته است. جوان نیازمند شادی و هیجان است و این برای آنان انگیزه‌ای برای زندگی است. از سوی دیگر، برخی دختران در جامعه امروز ما دور از حرمت‌های عرفی و اخلاقی از محدودیت‌های ایجاد‌شده گریخته و به سمت ناهنجاری‌ها سوق پیدا می‌کنند. متاسفانه امروزه می‌بینید که گاه دختران در کنار پسران بی‌آنکه قبحی را متوجه باشند از این ماده استفاده می‌کنند. شیوع گسترده این نوع رفتار هم دهان‌کجی به نرم‌ها و هنجارهای رسمی است و هم عصیانی علیه آن. به تعبیر دیگر، جامعه دچار آنومی شده است. ذهنیت این قبیل جوانان عقیم است. اینان مرز سره از ناسره را نمی‌فهمند.

تصور می‌کنید علت‌ها در کجا نهفته است؟
آموزش‌وپرورش، خانواده و رسانه‌های گروهی عامل این کج‌اخلاقی است. ما نحوه درست تربیت کردن نسل جدید را نمی‌فهمیم. همه فعالیت‌ها در راستای کم‌رنگ شدن ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی گام برداشته‌اند. بنابراین طبیعی است که جوان ایرانی لذت و آسایش خود را در استفاده از قلیان ببیند. استفاده از این ماده بیشتر هم در طبقات بالا و در نهایت متوسط شهری اوج پیدا کرده است.

یکی از نکاتی که برای ما حائز اهمیت است این است که قلیان در ابتدای قرن عمدتاً در منازل و اندرونی خانه‌ها به کار گرفته می‌شد اما در نیمه دوره پهلوی دوم این فرهنگ از درون خانه به بیرون جامعه کشیده شد. بخشی شاید به‌واسطه اشاعه تلویزیون و رادیو در این سال‌ها بود. اما دلایل دیگری نیز باید مترتب باشد. به نظر جنابعالی دلیل همگانی شدن قلیان در این سال‌ها چه بود؟
در اینجا هم به همان علتی که در بالا ذکر کردم، پرده‌دری و شکست حرمت‌ها. درگذشته هم قلیان مختص به زنان سالخورده و سالمند بود. دختران جوان در سال‌های دهه 30 و 40 در بسیاری از مناطق در بیرون از منزل حتی نمی‌خندیدند چه رسد به اینکه از قلیان استفاده کنند. اما به تدریج به‌واسطه الگوهای نادرست، ضعف آموزش‌وپرورش، فقدان شادی و البته فشارهای اجتماعی به این سمت کشیده شد.

البته باید کمی هم از این زاویه نگاه کنیم که جامعه مردسالار ما تا سال‌های دهه 40 چندان نیازی به حضور زنان در جامعه نداشت و شاید سود آن در ماندن زنان در خانه‌ها بود. به تدریج وقتی جامعه به سمت صنعتی شدن و به‌نوعی کج‌دار و مریز مدنی شدن پیش رفت این نیاز احساس شد که آنها در جامعه حضور بیشتری پیدا کنند. این شاید هزینه حضور گسترده زنان در جامعه بیرون از منزل باشد؟
بله، شاید همین‌گونه باشد که می‌گویید. اما بهداشت سلامت و روان انسان‌ها هم در جامعه ما باید مورد توجه قرار گیرد. به عبارتی، به موازات اینکه جامعه به سمت شهری شدن پیش رفت می‌بایست تمهیداتی اندیشیده می‌شد که با ورود این نوع مواد و مخدرات هم محدودیت‌هایی برای استعمال آن اعمال می‌شد. به نظر من چون از همان ابتدا تعریف مشخصی از کارکرد و استعمال آن در جامعه ما انجام نگرفت به تدریج خیلی از این محصولات بدون ملاحظه و نظارت دقیق وارد جامعه زنان و مردان شد.

یکی از مسائلی که در سال‌های اخیر ما با آن مواجه هستیم نوع نظارتی است که روی همین مسائل فرهنگی و اجتماعی وجود دارد. نظارت دستگاه‌های انتظامی روی شبکه‌های اجتماعی بسیار فراتر از اماکنی است که قلیان در اختیار جوانان قرار می‌دهد، حال آنکه زیان قلیان حتی به مراتب بیشتر از سیگار است و مستقیماً به بدن انسان صدمه می‌زند؟
چون قلیان کشیدن منع قانونی ندارد. به نظرم از دیدگاه رسمی این گمان وجود دارد که آثار زیان‌بخش قلیان به مراتب کمتر از شبکه‌های اجتماعی است. در حالی که از لحاظ آسیب‌های اجتماعی قلیان دروازه ورود به مواد مخدر، فحشا و انواع بزهکاری‌هاست. بنابراین قلیان دروازه است. مثل سیگار و دیگر مواد مخدری که در جامعه استفاده می‌شود. آثار زیانبار قلیان به مسائل عاطفی هم تسری پیدا می‌کند. زن قلیانی نه همسر خوبی خواهد شد و نه مادر خوبی برای فرزندان خود. بنده برخلاف نظر برخی از مدیران دولتی معتقدم اثرات قلیان صدبرابر مضرتر از ماهواره و شبکه‌های اجتماعی است.