زلزله آناتولی
چرا ساخت‌وسازهای ترکیه مرگبار شد؟
روز شش فوریه زلزله‌ای به بزرگی 8 /7 ریشتر در عمق 23کیلومتری زمین بزرگ‌ترین فاجعه انسانی منطقه در صد سال اخیر را رقم زد. آمار کشته‌شدگان این زلزله مهیب تاکنون 47 هزار نفر گزارش شده است. 114 هزار و 926 نفر نیز مجروح شده‌اند. نزدیک به 4 /2 میلیون نفر خانه خود را از دست داده‌اند و زندگی 24 میلیون نفر تحت تاثیر بزرگ‌ترین زلزله قرن در منطقه آناتولی قرار گرفته است. در این زلزله حداقل شش هزار و 589 ساختمان ویران شده است. روز 20 فوریه زلزله دیگری به بزرگی 3 /6 ریشتر باز هم جنوب ترکیه و شمال سوریه را لرزاند. گویی زمین سر باز ایستادن ندارد و مردم این منطقه همچنان روزها و شب‌ها را با هراس می‌گذرانند. میزان تخریب زلزله 8 /7ریشتری در هر دو کشور سوریه و ترکیه به شدت بالا بود. در حالی که در شمال سوریه امدادرسانی به مردم جنگ زده تحت تاثیر اختلافات دولت اسد و شورشیان مخالف او بود در جنوب ترکیه فروریختن ساختمان‌های نوساز پرسش‌های بسیاری را در مورد نحوه ساختمان‌سازی در این کشور برانگیخت. هر چند سوریه و ترکیه به یک اندازه تحت تاثیر زمین‌لرزه‌های ویرانگر شش فوریه قرار گرفتند اما داستان نجات برای مردم جنگ‌زده سوریه با مردم جنوب شرقی ترکیه بسیار متفاوت است. سوری‌ها می‌گویند جهان آنها را با مصائبشان تنها گذاشته است.
سهم دولت اردوغان در آوار زلزله
دو زمین‌لرزه قدرتمند 8 /7 و 5 /7ریشتری در روز 6 فوریه هزاران ساختمان را در ترکیه به آوار و گردوغبار تبدیل کرد اما آیا می‌توان تنها این زمین‌لرزه‌ها را مقصر ویرانی جنوب شرقی ترکیه دانست؟
در حالی که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه در تلاش است از واکنش خود و دولتش به زلزله ویرانگر 8 /7ریشتری که ترکیه و سوریه را لرزاند دفاع کند، ویدئوهایی از چند سال قبل در فضای مجازی منتشر شده که نشان می‌دهد او از برخی از پروژه‌های مسکونی که اکنون فرو ریخته‌اند و موجب کشته شدن هزاران نفر شده‌اند دیدن کرده است. کارشناسان معتقدند ترکیه سال‌هاست که با عدم اجرای قوانین ساخت‌وساز مدرن و در عین حال صدور مجوز -و در برخی موارد حتی تشویق- به ساخت‌وساز در مناطق زلزله‌خیز سرنوشت مردم این مناطق را به بازی گرفته است. حداقل 5600 ساختمان در جنوب شرقی ترکیه فرو ریخته و با خاک یکسان شده است. فروریختن ساختمان‌های نوساز بار دیگر توجه‌ها را به سمت استانداردهای ایمنی ساخت‌وساز در ترکیه جلب کرده است. دیوید الکساندر، استاد برنامه‌ریزی اضطراری در دانشگاه کالج لندن معتقد است: «این یک فاجعه ناشی از ساخت‌وساز بی‌کیفیت است، نه زلزله.»
به گفته ایوب موهچو، رئیس اتاق معماران ترکیه، «عموماً می‌دانیم که بسیاری از ساختمان‌ها در مناطقی که در اثر دو زلزله عظیم ضربه خوردند با مصالح و روش‌های بی‌کیفیت ساخته شده‌اند و اغلب با استانداردهای دولتی مطابقت ندارند. این موضوع شامل بسیاری از ساختمان‌های قدیمی و همچنین آپارتمان‌هایی است که در سال‌های اخیر ساخته شده‌اند.» موهچو معتقد است بنای ساختمان‌ها در این منطقه مستحکم نبوده است. این در حالی است که ترکیه دو دهه قبل قوانین ساختمانی خود را مطابق با استانداردهای مدرن تغییر داده بود. به گفته کارشناسان، این مشکلات تا حد زیادی نادیده گرفته شد زیرا پرداختن به آن پرهزینه بود.
هرچند مطمئناً زلزله‌های پشت سر هم که باعث تخریب یا آسیب رساندن به حداقل 12 هزار ساختمان شدند، بسیار قدرتمند بودند و نیروی آنها با توجه به اینکه در اعماق کم رخ دادند، تقویت شد.
اولین زمین‌لرزه 8 /7ریشتری در ساعت 4:17 دقیقه بامداد رخ داد و شدت لرزش زمین فرار مردم از خانه‌هایشان را سخت‌تر کرد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه نیز پس از زمین‌لرزه به «کاستی» در واکنش این کشور به فاجعه اذعان کرده است. اما کارشناسان معتقدند کوهی از مدارک و البته خرابه وجود دارد که دلیل مرگبار بودن زلزله‌ها را روشن می‌کند.
اگرچه ترکیه روی کاغذ، قوانین ساخت‌وساز مطابق با استانداردهای فعلی مهندسی زلزله را دارد اما این قوانین به ندرت اجرا می‌شود و دلیل فروریختن هزاران ساختمان نیز همین است.
در کشوری که روی گسل‌های متعدد بنا شده است، مردم در مورد زمان و مکان وقوع زلزله بعدی، به ویژه در استانبول، شهری با بیش از 15 میلیون نفر جمعیت که در برابر زلزله آسیب‌پذیر است، نگران هستند. پس از رخ دادن این فاجعه، وزیر دادگستری دولت اردوغان گفت که در مورد ساختمان‌های ویران‌شده تحقیق خواهد کرد. بکر بوزداغ گفت: کسانی که سهل‌انگاری کرده‌اند و مقصر و مسوول تخریب‌های پس از زلزله بوده‌اند، پاسخگوی عدالت خواهند بود.
اما چندین کارشناس در این باره گفتند که هرگونه تحقیق جدی در مورد ریشه ضعف اجرای قوانین ساختمانی باید شامل نگاهی دقیق به سیاست‌های اردوغان و همچنین مقامات منطقه‌ای و محلی باشد که بر رونق ساخت‌وساز که به رشد اقتصادی کمک می‌کرد نظارت داشتند.
اندکی قبل از آخرین انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمان ترکیه، دولت از برنامه گسترده‌ای برای اعطای بخشودگی به شرکت‌ها و افراد مسوول در برخی موارد نقض قوانین ساختمانی کشور رونمایی کرد. متخلفان می‌توانستند با پرداخت جریمه از اصلاح ساختمان‌های خود اجتناب کنند. چنین عفوهایی از سوی دولت‌های قبلی نیز داده شده بود.
به عنوان بخشی از آن برنامه عفو، آژانس دولتی مسوول اجرای قوانین ساختمانی اذعان کرد که بیش از نیمی از ساختمان‌های ترکیه -که حدود 13 میلیون آپارتمان را تشکیل می‌دهند- با استانداردهای ساخت‌وساز فعلی مطابقت ندارند.
انواع تخلفات ذکرشده در گزارشی که وزارت محیط زیست و شهرسازی منتشر کرده بود بسیار گسترده بود. از جمله این تخلفات خانه‌هایی که بدون مجوز ساخته شده بودند، ساختمان‌هایی که بدون مجوز طبقات اضافی ساختند یا بالکن‌ها را گسترش دادند، و وجود خانه‌های به‌اصطلاح کوچ‌نشینی بود که در آن خانواده‌های کم‌درآمد ساکن بودند. در این گزارش مشخص نشده است که چه تعداد از ساختمان‌ها قوانین مربوط به زلزله را نقض کرده‌اند اما واقعیت روشن بود. در سال 2021، اتاق مهندسین زمین‌شناسی ترکیه مجموعه‌ای از گزارش‌ها را منتشر کرد که در آن در مورد ساختمان‌های موجود و ساخت‌وسازهای جدید در مناطقی که تحت تاثیر زمین‌لرزه‌های این ماه قرار گرفت از جمله قهرمان‌ماراش، هاتای و عثمانیه، هشدار داده بود.
اتاق مهندسین از دولت خواست مطالعاتی را انجام دهد تا اطمینان حاصل شود که ساختمان‌ها مطابق با قوانین و در مکان‌های امن ساخته شده‌اند. یک سال پیش از آن، این اتاق گزارشی منتشر کرد که مستقیماً سیاست‌های «عفو ساخت‌وساز» را خطرناک خواند و هشدار داد «بی‌تفاوتی به فرهنگ ایمنی در برابر بلایا» به مرگ‌های قابل پیشگیری منجر می‌شود. از سال 1999، زمانی که دو زمین‌لرزه قوی شمال غرب ترکیه، نزدیک استانبول را لرزاند -که در آن حدود 18 هزار نفر کشته شدند- قوانین ساختمانی سخت‌تر شده و روند نوسازی شهری در حال انجام است. اما سرعت این روند کند است. ساختمان‌سازان معمولاً در مناطق فقیرنشین از مصالح بی‌کیفیت استفاده می‌کنند، مهندسان سازه کمتری را استخدام می‌کنند و بسیاری از قوانین را رعایت نمی‌کنند تا پول کمتری خرج کنند.
به گفته ایوب موهچو، رئیس اتاق معماران ترکیه، عفو ساخت‌وساز دولت ترکیه که به عنوان راهی برای کسب رای بیشتر قبل از انتخابات 2018 اعلام شد در واقع ساخت ساختمان‌های ناایمن را قانونی کرد.
«ما حالا هزینه آن را با هزاران کشته، تخریب هزاران ساختمان و خسارات اقتصادی می‌پردازیم.»
وحشت زمین‌لرزه در مناطق جنگ‌زده سوریه
سوریه و ترکیه به یک اندازه تحت تاثیر زمین‌لرزه‌های ویرانگر شش فوریه قرار گرفتند اما داستان نجات برای مردم جنگ‌زده سوریه با مردم جنوب شرقی ترکیه بسیار متفاوت است. سوری‌ها می‌گویند جهان آنها را با مصائبشان تنها گذاشته است. یک هفته پس از زلزله در حالی که هزاران ماشین سنگین و امدادگران از کشورهای مختلف مشغول جست‌وجو برای یافتن نشانه‌ای از حیات زیر آوار خرابه‌های جنوب ترکیه بودند در آن سوی مرز تنها پنج درصد از خرابه‌ها جست‌وجو شده بود.
یک هفته پس از زمین‌لرزه‌های ویرانگر سوریه و ترکیه یک سازمان کمک بین‌المللی پیشرو اعلام کرد که حدود 95 درصد از منطقه تحت کنترل شورشیان در شمال غربی سوریه هنوز جست‌وجو نشده است.
باهیا زریکم از شورای پناهندگان نروژی در مصاحبه با ان‌بی‌سی گفت: مناطق شمال غربی سوریه متروک احساس می‌شد زیرا هیچ تیم جست‌وجو و نجاتی قادر به ورود به آنها نبود. در واقع تنها پنج درصد از مناطق آسیب‌دیده به وسیله سازمان‌های محلی و داوطلبان جست‌وجو شدند. در مقابل، به گفته رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، در آن سوی مرز در ترکیه که به شدت آسیب دیده است، 15 هزار ساختمان از 19 هزار ساختمانی که فروریخت یک هفته پس از فاجعه مورد بازرسی قرار گرفتند. تایید اظهارات دولت ترکیه امکان‌پذیر نبود، اما پس از زلزله‌های ویرانگر که در منطقه رخ داد و بیش از 47 هزار کشته برجای گذاشت، غیرقابل انکار است که کمک‌ها و داوطلبان به ترکیه سرازیر شدند اما کمک‌ها به سوریه قطره‌قطره است.
خشم و ناامیدی در میان ساکنان و گروه‌های امدادی در سوریه افزایش یافته است. آنها می‌گویند جامعه بین‌المللی مناطق تحت کنترل شورشیان در شمال غربی سوریه را که قبلاً بیش از یک دهه جنگ داخلی ویران شده است، رها کرده است. کمبود تجهیزات حیاتی، سوخت و مراقبت‌های پزشکی علاوه بر دمای زیر صفر و شیوع مداوم وبا به احتمال زیاد برای بازماندگان زلزله کشنده خواهد بود. زریکم معتقد است: جامعه بین‌المللی با عدم واکنش سریع و حمایت نکردن از تیم‌های جست‌وجو و نجات، مردم سوریه را ناکام گذاشت.
گروه امداد و نجات داوطلبانه کلاه‌سفیدها اعلام کرد که اکنون، با اندک امیدی برای یافتن بازماندگان دیگر در زیر آوارها، به ویژه با توجه به کمبود ماشین‌آلات سنگین مورد نیاز برای چنین عملیاتی، تلاش‌های جست‌وجو و نجات در منطقه به پایان رسیده است.
یاسر نینی، یکی از رهبران تیم به آسوشیتدپرس گفت: ما می‌دانستیم که مردم زیر ویرانه‌ها هستند. ما فریادهای آنها را می‌شنیدیم، اما تجهیزات لازم برای نجاتشان را نداشتیم.
یاسر که با دست خالی خرابه‌ها را می‌گشت گفت: نه جامعه بین‌المللی، نه کشورهای منطقه اهمیتی به این وضع نمی‌دهند. بر اساس گزارش برنامه جهانی غذا، 90 درصد از 4 /4 میلیون‌نفری که در این منطقه در شمال غرب سوریه زندگی می‌کنند، از سوی نیروهای بشار اسد، روسیه و شبه‌نظامیان مورد حمایت هم‌پیمانان اسد زیر بمباران بی‌امان بوده‌اند و بسیاری از آنها قبلاً به دلیل درگیری و جنگ آواره شده‌اند.
یکی از دلایلی که مانع عبور کمک‌ها شده است، آسیب به مسیر منتهی به گذرگاه باب الحواست. یک دالان کمک‌های بشردوستانه و راه نجات که تنها راه ورود به بخش‌های تحت کنترل مخالفان در شمال شرق سوریه بوده است. هرچند انتقال کمک‌ها پس از یک هفته از طریق باب‌الحوا آغاز شده و اسد موافقت کرده است که دو گذرگاه اضافی از ترکیه باز کند اما دولت سوریه و حامیان آن از مدت‌ها پیش تاکید کرده‌اند که همه کمک‌ها به سوریه باید از طریق دمشق ارسال شود، اما با توجه به اینکه اسد همچنان از سوی ایالات متحده و کشورهای اروپایی تحریم شده است، بسیاری به ارسال کمک‌ها به‌طور مستقیم از طریق دولت او تمایل ندارند. مخالفان اسد معتقدند دولت او در پی فرصتی است تا با کم شدن تحریم‌ها تجهیزات نظامی خود را ارتقا دهد. به گفته زریکم، اگرچه کمک‌های بشردوستانه از تحریم‌ها مستثنی است، سردرگمی و ترس از نقض قوانین می‌تواند روند را کند کند. در عین حال بخش‌هایی از شمال غرب نیز تحت کنترل گروه‌های شورشی است که ایالات متحده آنها را سازمان‌های تروریستی تلقی می‌کند و این امر مانع از تلاش‌های کمک‌رسانی بیشتر می‌شود. به گزارش خبرگزاری فرانسه، اولین کمک از طریق گذرگاه‌های تازه بازشده در 16 فوریه وارد سوریه تحت کنترل شورشیان شده است. از زمان وقوع زمین‌لرزه‌ها، کلاه‌سفیدها از چندین دولت از جمله بریتانیا، صندوق توسعه قطر و UHP کمک مالی دریافت کرده‌اند. اما کلاه‌سفیدها از اقدام به گفته آنها «تکان‌دهنده» سازمان ملل برای موافقت با اسد در مورد ارسال کمک انتقاد کردند و گفتند که این اقدام به او «منفعت سیاسی رایگان» می‌دهد. رائد الصالح برای سی‌ان‌ان نوشت: کلاه‌سفیدها در بحرانی‌ترین لحظات عملیات نجات هیچ حمایتی از سازمان ملل دریافت نکردند. حتی در حال حاضر هم ما هیچ وعده کمکی برای بازیابی ظرفیت عملیاتی خود و کمک به تلاش برای بهبود و اسکان مردم نداریم. تصمیم برای باز کردن گذرگاه‌های اضافی پس از آن اتخاذ شد که مارتین گریفیث، هماهنگ‌کننده امداد اضطراری سازمان ملل از گذرگاه میان ترکیه و سوریه بازدید کرد. او پس از این بازدید در توئیتی نوشت: ما تاکنون مردم شمال غرب سوریه را ناکام گذاشته‌ایم. آنها به درستی احساس می‌کنند که رها شده‌اند.
