نگران از بحران

بهرام بیات /جامعه‌شناس

زمانی که بحث بررسی مشکلات اجتماعی در یک جامعه مطرح می‌شود؛ دو موضوع را باید مد نظر قرار داد و آن اینکه آیا قرار است به آسیب‌های اجتماعی بپردازیم یا بحران‌های اجتماعی.
آسیب‌های اجتماعی به آن دسته از مواردی اطلاق می‌شود که شرایط نرمالی دارند به این معنا که آسیب‌های اجتماعی به آن دسته از مشکلاتی اطلاق می‌شود که به یکباره ظاهر نشده‌اند. یعنی از ابتدا وجود داشته‌اند. اما وقتی این مسائل از شرایط عادی خارج می‌شوند و به اصطلاح دچار حالت آشفتگی اجتماعی می‌شوند می‌گوییم مشکل به مرحله بحرانی رسیده است. یعنی مشکلاتی که روند وجود آنها در جامعه افزایش یافته و از آستانه آسیب فراتر رفته است. نقطه بحران هم در جوامع مختلف متفاوت است. یعنی در یک جامعه اعتیاد اگر به یک مرز مشخص برسد یک امر بحرانی محسوب می‌شود و در یک جامعه دیگر در حالتی دیگر بحران تلقی می‌شود. حال با این مقدمه می‌توان به آن دسته از مشکلاتی اشاره کرد که در جامعه ما از مرز مشکل یا آسیب اجتماعی فراتر رفته و جامعه را درگیر ابعاد خود کرده است.
اگر از این منظر به موضوع نگاه کنیم بحث اعتیاد و مواد مخدر یکی از بحران‌های اجتماعی است که با آن روبه‌رو هستیم. حدود دو دهه است که مشکل اعتیاد به مواد مخدر افزایش یافته و در یک مدار صعودی تعداد افرادی که درگیر این مشکل شده‌اند افزایش داشته است.
اگر آمار مبتلایان به اعتیاد را بررسی کنیم و پدیده اپیدمیولوژی را هم به آن اضافه کنیم، می‌بینیم که این موضوع در حال افزایش است. با وجود آنکه چندین دهه است برنامه‌ها و هزینه‌های بسیاری برای حل مشکل اعتیاد در کشور انجام شده اما اکنون روند اشاعه مواد مخدر در کشور یک روند افزایشی است و بر اساس آنچه تاکنون رخ داده، به نظر می‌رسد روند اشاعه مواد مخدر در کشور در سال آینده هم به همین منوال افزایش یابد و خانواده‌های بیشتری درگیر این مشکل شوند. در این مورد حتی می‌توان به میزان کشفیات مواد مخدر هم استناد کرد. همه‌ساله میزان کشف مواد مخدر افزایش داشته است. با توجه به اینکه میزان مواد مخدر مصرفی سه برابر میزان کشفیات است، استناد به آمار کشفیات مواد مخدر هم به خوبی نشان می‌دهد میزان مصرف مواد مخدر هم افزایش داشته است.
از طرف دیگر باید بررسی کرد که در این سال‌ها واکنش‌ها برای حل مشکل اعتیاد به مواد مخدر چه بوده و ما چه واکنش فرهنگی و اجتماعی با این پدیده داشته‌ایم؟ نکته این است که در تمام این مدت جز با نگاه طنز و تمسخر در رسانه‌های جمعی به این موضوع توجه نشده و حل اجتماعی این موضوع حداقل توسط اجتماع چندان جدی گرفته نشده است.
مشکل دیگری که می‌توان به آن توجه کرد مشکل خشکسالی و آثار و تبعات آن است. امسال هشدارهای جدی در مورد کمبود منابع آبی داده شد و این مشکل چه در کلانشهرها و چه به خصوص در نواحی کم‌باران به یک مشکل جدی تبدیل شده است. در سال آبی جاری هم روند بارش و تامین منابع آبی به‌گونه‌ای نبود که بتوان امید چندانی به خروج از مشکل کم‌آبی داشته باشیم. امسال اگر با این روند جلو برویم میانگین بارش حدود 25 درصد کاهش داشته و در برخی مناطق مشکل جدی است. اما نمی‌توان با قطعیت در این مورد نظر داد چون در برخی از مناطق، میزان بارندگی قابل قبول و حتی بیشتر از سال گذشته بوده است. ممکن است با مدیریت منابع آبی یا بارش‌های بهاری در برخی از مناطق این مشکل کمرنگ شود، اما آنچه اکنون می‌توان پیش‌بینی کرد این است که دولت سال آینده هم با مشکل تامین آب مواجه است. کاهش بارندگی هم تبعات اجتماعی و اقتصادی خاص خود را دارد. یکی از بدیهی‌ترین این مشکلات کاهش منابع آبی در روستاها و به خصوص روستاهای مناطق کم‌باران است که می‌تواند به مهاجرت بیشتر روستاییان به شهرها دامن بزند. مهاجرت از روستا به شهر هم با توجه به مشکلاتی که ایجاد می‌کند خود می‌تواند آغازگر مشکلات اجتماعی جدیدی باشد. مانند افزایش بیکاری در شهرها یا حاشیه‌نشینی که خود مسبب مشکلات دیگری است. درگیری در خصوص دسترسی به منابع آبی هم مشکل دیگری است که بروز می‌کند. زمانی که مشکل کم‌آبی در خوزستان یا کهکیلویه و بویر‌احمد مطرح شد برخی نگاه‌ها متوجه آب‌رسانی به زاینده‌رود در اصفهان شد و این تصور پیش آمد که آب این مناطق به این رود رفته است.
مساله دیگر موضوع سلامت در میان افراد است. نمی‌توان اقدامات موثر دولت در زمینه خدمات درمانی را نادیده گرفت یا با دیده انتقاد به آن نگاه کرد. بدون شک دولت یازدهم در حوزه درمان اقدامات بسیاری انجام داده و هزینه درمان را از دوش بسیاری از افراد برداشته است. خود این موضوع هم امکان درمان بیماری را به‌خصوص در مورد افراد کم‌درآمد افزایش داده و هم نوعی امیدواری در جامعه ایجاد کرده است. اما سوال من این است که دولت در زمینه سلامت چه کرده است؟ چون همه تمرکز دولت بر بخش درمان بوده و موضوع سلامت مغفول مانده است. ما به جای تمرکز بر سلامت، همه طرح‌ها و اعتبارات را بر بخش درمان متمرکز کرده‌ایم. البته در سال جاری بسیاری از افراد در خصوص برخی از بیماری‌ها مانند سرطان از عبارت «سونامی» استفاده کردند اما به نظر من این موضوع کمی تندروی است. چون آمار بیماری‌های صعب‌العلاج ما در مقایسه با بسیاری از کشورهای جهان بسیار پایین‌تر است. اما پایین بودن آمار دلیل نمی‌شود که به بحث سلامت توجه نکنیم. این موضوع به خصوص در مورد استان‌هایی که توسعه نامتوازن دارند باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. مانند استان‌های معدنی که بحث بیماری‌های خاص در آنها مطرح شده و دارد به یک مساله تبدیل می‌شود.
قرار نیست اقدامات حوزه درمان را زیر سوال برد اما نکته این است که ما به هر اندازه که به بحث درمان توجه می‌کنیم به همان میزان هم از بحث سلامت و توجه به آن غافل می‌شویم. مساله این است که می‌توان به جای تمرکز به درمان به یک مرحله قبل از آن توجه کنیم.
موضوع دیگری که می‌توان به عنوان یک مشکل به آن توجه کرد موضوع طلاق است که سال‌هاست در جامعه افزایش یافته است. البته باید ذکر کرد در دوره‌هایی رشد آمار طلاق بسیار بالا و نگران‌کننده بود که از شدت آن در یکی دو سال اخیر کاسته شده است. اما این کاهش در روند رشد این پدیده اجتماعی بوده است. یعنی روند افزایشی نرخ طلاق کاهش یافته اما معضل طلاق در جامعه همچنان وجود دارد. یک موضوع نگران‌کننده در مورد طلاق این است که در سال‌های اخیر علت خاصی در مورد افزایش آمار طلاق وجود ندارد. یک کار تحقیقاتی که روی تعدادی از افرادی که از همسران خود جدا شده بودند انجام شد. مساله قابل توجه این بود که تعداد بسیار زیادی از نمونه‌های مورد بررسی هیچ دلیل قانع‌کننده و خاصی برای طلاق خود ذکر نمی‌کردند. یعنی دلیلی که با هزینه‌های اجتماعی طلاق برابر باشد. در بسیاری از موارد علت طلاق مشکلات بسیار کوچک و پیش‌پاافتاده‌ای بود که می‌توان آنها را حل کرد اما مساله قابل توجه این است که همین مشکلات بسیار کوچک در نهایت منجر به جدایی زوج‌ها از همدیگر شده است. تغییر نگاه افراد به طلاق یا این مساله که طلاق به اولین گزینه پیش پای افراد تبدیل شده خود نگرانی‌هایی را به همراه دارد. طبیعی است که در سال آینده هم این روند ادامه داشته باشد و افراد بیشتری با پدیده طلاق مواجه شوند.
موضوع دیگری که نگرانی در مورد آن به خصوص در سال آینده بیشتر شده، موضوع سرقت‌های خرد است. بر اساس آمار، سرقت در صدر فهرست 10 جرم اول قرار دارد.
از طرفی مهم‌ترین عامل افزایش سرقت‌های خرد مشکلات اقتصادی و بیکاری است. در سال جاری حدود 700 هزار پرونده سرقت خرد داشته‌ایم این در حالی است که این تعداد در دو سال قبل حدود 300 هزار مورد بوده است و در دو سال دو برابر شده است. نگرانی از افزایش سرقت‌های خرد با توجه به مشکلات اقتصادی که سال آینده خواهیم داشت کمی نگران‌کننده است و بیم افزایش آن می‌رود.