تغییر جهت روسی

11 روز پس از بیانیه لوزان، ولادیمیر پوتین فرمانی اجرایی را امضا کرد که فروش سامانه دفاعی اس-۳۰۰ به ایران را ممکن می‌کرد. در هفت سال و نیمی که از امضای قرارداد دست‌کم ۸۰۰ میلیون دلاری تحویل سامانه موشکی اس-۳۰۰ به ایران می‌گذرد، نمایش دنباله‌دار این پنج سامانه موشکی در چندین دوربرگردان تاریخی مسیر خود را عوض کرده‌اند. دوربرگردان‌هایی که سرگئی چمزوف، مدیرعامل روس‌تک، شرکت دولتی مسوول صادرات اسلحه‌های روسی، می‌گوید تحت فشار شدید و مقاومت‌ناپذیر ایالات متحده رخ داده است. اما وقتی کار به جدیدترین دوربرگردان و امضای فرمان اجرایی فروش اس-۳۰۰ به ایران می‌رسد، حتی ایالات متحده هم از آن متعجب نمی‌شود. باراک اوباما در واکنش به سوال خبرنگاران می‌گوید: «تعجب می‌کنم که بعد از اتفاقات اوکراین و تنش‌هایی که غرب با روسیه داشت، پوتین آنقدر صبر کرده است تا بیانیه لوزان صادر شود و موشک‌ها را به ایران بفرستد. انتظار داشتیم زودتر این کار را می‌کرد.»

چرا نظر روس‌ها برگشت؟
شاید بهترین تفسیر از تغییر موضع روسیه برای ارسال سلاح به ایران را الکساندر یاکوونکو، سفیر پیشین روسیه در بریتانیا و معاون وزیر امور خارجه روسیه بین سال‌های ۲۰۰۵-۲۰۱۱ بیان کرده باشد. او در نوشته خود برای وب‌سایت دولتی راشاتودی پس از تحلیل حقوقی و دیپلماتیک تصمیم روسیه، اشاره به غیرقانونی نبودن فروش این سلاح حتی با وجود تحریم‌های کنونی شورای امنیت می‌کند و می‌گوید: «مسلماً کسی نمی‌تواند جنبه تجاری این تصمیم را نادیده بگیرد. در شرایط اقتصادی و سیاسی کنونی، در حالی که تحریم‌هایی از سوی برخی کشورها بر روسیه اعمال شده است، ما نمی‌توانیم اجازه دهیم که از منافع کاملاً مشروع اقتصادی از قرارداد ایران چشم‌پوشی شود یا حتی به پرداخت خسارت‌هایی محکوم شویم که بر اثر عدم تعهد به قرارداد ۲۰۰۷ به ما تحمیل می‌شود.»
ساده‌ترین تحلیل از تغییر موضع روسیه در ارسال اس-۳۰۰ به ایران، تحلیل اقتصادی است. نه‌تنها هیچ دولتی مایل به از کف دادن دست‌کم ۸۰۰ میلیون دلار نیست بلکه مقامات ایرانی معتقدند اگر روسیه باز هم در فروش اس-۳۰۰ به ایران تعلل کند، هیچ شانسی برای برنده شدن در پرونده شکایت چهار میلیارددلاری ایران در دادگاه بین‌المللی ژنو نخواهد داشت.
اما یاکوونکو به مساله‌ای اشاره می‌کند که یکی از انگیزه‌های اصلی روسیه در تغییر نظر خود را مشخص می‌کند. پنج سال پیش زمانی که دیمیتری مدودوف رئیس‌جمهور وقت و ولادیمیر پوتین نخست‌وزیر وقت تصمیم گرفتند فروش اس-۳۰۰ به ایران را متوقف کنند، روابط بین روسیه و غرب بسیار بهتر از امروز بود. روابط روسیه و ایالات متحده آمریکا تا حدی خوب بود، که باراک اوباما در رقابت‌های انتخاباتی ایالات متحده آمریکا مجبور بود به حمله‌های سیاسی رقیب جمهوریخواهش پاسخ بگوید که او را متهم می‌کرد در طول دور اول ریاست‌جمهوری‌اش خیلی با روسیه نرم برخورد کرده است. در آن زمان دولت روسیه مشاوره دولت آمریکا برای توقف فروش اس-۳۰۰ به ایران را پذیرفته بود. همزمان با اعلام این تصمیم بود که دولت باراک اوباما از دیمیتری مدودوف دعوت کرد تا برای دیداری رسمی و بهبود مناسبات به واشنگتن سفر کند.
اما امروز شرایط بسیار تغییر یافته است، بحران اوکراین و ضمیمه شدن شبه‌جزیره کریمه به خاک روسیه باعث تنش در روابط روسیه و غرب شده است. اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا تحریم‌های اقتصادی و دیپلماتیک علیه مقامات مسکو وضع کرده‌اند و از رئیس‌جمهور روسیه در واشنگتن نه به عنوان یک متحد نزدیک، بلکه به عنوان یک متخاصم یاد می‌شود. تا حدی که جمهوریخواهان دیگر بهانه‌ای برای ایراد به سیاست‌های اوباما در مورد روسیه در دست ندارند. همین تنش است که باعث می‌شود اوباما در جمع خبرنگاران بگوید: «تعجب می‌کنم که روس‌ها زودتر تصمیم نگرفتند اس-۳۰۰ به ایران بفرستند.»

دلواپسی به سبک روسی
شاید بتوان گفت یکی از دلواپس‌ترین دولت‌های جهان نسبت به توافق نهایی بین ایران و 1+5 دولت روسیه باشد. برای این دلواپسی دلایل روشنی وجود دارد. دلایلی که حتی ممکن است یک ناظر بی‌طرف را به تردید بیفکند که اعلام فروش سامانه اس-۳۰۰ به ایران، گامی در جهت تحریک دولت‌های غربی و رژیم صهیونیستی برای بازنگری در مواضع‌شان در برابر ایران پس از بیانیه لوزان است. همان‌طور که بلافاصله پس از اعلام خبر امضای فرمان اجرایی فروش سلاح به ایران نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی همین مساله را به عنوان شاهد پیش‌بینی‌های خود در مورد بد بودن توافق با ایران مثال زد و از دولت‌های مذاکره‌کننده با ایران خواست موضع خود را در برابر ایران تغییر دهند. در خوش‌بینانه‌ترین حالت می‌توان تصور کرد موضع روسیه نه برای از بین بردن بیانیه لوزان، بلکه برای نزدیک نگه‌داشتن ایران به خود، در شرایطی است که منافع دو طرف در اروپا در برابر یکدیگر قرار گرفته‌اند.
یکی از بزرگ‌ترین دلواپسی‌های روسیه، بهبود رابطه ایران با اتحادیه اروپاست، به خصوص همزمان با تنش‌ها در اوکراین. بازار انرژی اروپا یکی از پرمنفعت‌ترین منابع درآمد روسیه است. زمانی که ایران تحت فشار غرب از طرح خط لوله کریدور گازی جنوب از دریای خزر تا اروپا کنار گذاشته شد، خوشحال‌ترین دولت جهان روسیه بود. چرا که تنها رقیب توانمند روسیه در بازار گاز ایران، از بازار اروپا محروم شده بود و جمهوری آذربایجان نه به لحاظ قیمت و نه به لحاظ توان عرضه به‌تنهایی توانایی رقابت با روسیه در بازار را نداشت. بازاری که فقط در سال ۲۰۱۴ برای روسیه بیش از ۱۴۵ میلیارد دلار درآمد داشت. اما پس از بیانیه لوزان و چشم‌انداز لغو تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، نام ایران دوباره به عنوان گزینه تامین گاز اروپا بر سر زبان‌ها افتاده است. رقیبی که به تنهایی می‌تواند در طول یک دهه جای روسیه را کاملاً در تامین انرژی اروپا بگیرد و روسیه را از درآمد هنگفت صادرات گاز به اروپا محروم کند.