گرمایش زمین

آمریکا در دوران جنگ ویتنام پروژه‌ای را با عنوان «ملوان زبل» علیه دشمنانش به اجرا گذاشت که در آن با استفاده از تکنیک باروری ابرها تلاش می‌شد خطوط تامین و تدارکات ویتنام را با سیلاب ویران کند. آن عملیات موفقیت‌آمیز نبود، اما مقدمه‌ای برای انعقاد پیمانی در سال 1977 بود که دیگران را از اجرای چنین اقداماتی منع می‌کند. کنوانسیون ممنوعیت استفاده نظامی یا خشونت‌آمیز از تکنیک‌های تغییر محیط زیست (ENMOD) کشورها را از هرگونه استفاده از تکنیک‌های تغییر محیط زیست که اثرات شدید درازمدت و گسترده‌ای بر جای می‌گذارند منع کرده است. از آنجا که از آن موقع به بعد هیچ کشوری از این تکنیک‌ها علیه دیگری استفاده نکرده است، می‌توان آن پیمان را موفقیت‌آمیز خواند. اما نباید موثر بودن را با بی‌ارتباطی اشتباه گرفت، چرا که عملاً هیچ‌گونه شواهدی وجود ندارد که نشان دهد کشوری قصد نقض آن پیمان را داشته است. آخرین باری که امضاکنندگان پیمان برای تجدید میثاق گرد هم آمدند سال 1992 بود. اکنون زمان آن رسیده است که این کشورها دوباره گرد هم آیند. تغییرات محیط زیست که اثرات شدید درازمدت و گسترده دارند، به یکی از ویژگی‌های برجسته زندگی در قرن بیست‌ویک تبدیل شده‌اند. بحران اقلیمی ناشی از تصاعد گازهای گلخانه‌ای یکی از اهداف  ENMOD نبود، اما آن پیمان باز هم می‌تواند نقش سودمندی در مقابله با این بحران ایفا کند. احتمالاً سال 2025 همانند سال‌های 2023 و 2024 گرم‌ترین سال تاریخ نخواهد بود، اما ممکن است در مقایسه با دیگر سال‌های گرم دهه‌های گذشته رکورد بالاتری ثبت کند. نکته هشداردهنده آن است که احتمال دارد سال 2025 یکی از سردترین سال‌های دهه‌های آتی باشد. بسیاری از کشورها در زمینه کاهش تصاعد گازهای گلخانه‌ای پیشرفت خوبی داشته‌اند، اما آنچه در موضوع اقلیم اهمیت زیادی دارد نه نرخ تصاعد، بلکه کل تجمیعی آن است. با شرط یکسانی دیگر عوامل، اگر کل تجمیعی به ثبات نرسد دمای زمین همچنان روند افزایشی خواهد داشت. با این حال دیگر عوامل یکسان نخواهند ماند. مهندسی زمین-‌خورشیدی یکی دیگر از اشکال تحولات محیط زیستی است. در این روش نور ورودی به زمین قبل از ایجاد هرگونه آسیبی به جو بازتابانده شده و به این ترتیب کره زمین خنک‌تر می‌شود. پژوهش‌‌ها نشان می‌دهند که تزریق ذرات شفاف به جو می‌تواند روشی امکان‌پذیر برای تحقق این هدف باشد و روند افزایش دما در اکثر نقاط دنیا را متوقف کند یا سرعت آن را کاهش دهد. اما این بیان را می‌توان نمونه واقعی غرور و رضایت از خود دانست. چنین روشی اثرات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک به همراه می‌آورد که بسیار بزرگ‌تر از تاثیر آن بر دمای زمین خواهد بود و بر چرخه آب، ترکیب جو بالایی زمین و حتی میزان فتوسنتز تاثیر خواهد گذاشت. اثرات غیرمستقیم آن بر زندگی انسان‌ها هم نگران‌کننده است. گنجاندن چنین طرح‌هایی در پیمان‌ها و معاهده‌ها آسان نیست و احتمالاً شدت اجرای آن به تمایل کشور مجری بستگی دارد، مگر اینکه دیگر کشورها از طریق دیپلماسی یا به زور مداخله کنند. ممکن است بسیاری از کشورها به بهانه اجرای این تکنیک از سخت‌گیری‌های مربوط به کاهش تصاعد گازهای گلخانه‌ای دست بردارند. در این صورت شدت اجرای تکنیک زمین‌-خورشیدی بالا می‌رود و به تبع آن مخاطرات مرتبط با آن شدت خواهد گرفت. 

از سوی دیگر باید به پیامدهای ناشی از عدم اجرای این طرح توجه کرد؛ مواردی مانند حداقل چهار تا پنج دهه افزایش دما، امواج مرگبار گرمایی در مناطقی که هیچ‌گاه چنین تجربه‌ای نداشته‌اند. امواج گرمایی مرگبارتر در مناطقی که به موج گرما عادت کرده‌اند، خشکسالی بیشتر و نابودی محصولات کشاورزی، ذوب شدن بیشتر یخچال‌ها، سیلاب و بارندگی‌های شدیدتر، کاهش بهره‌وری در کشورهای در حال توسعه به خاطر افزایش دما، آوارگی انسان‌ها و خروج آنها از مکان‌های غیرقابل سکونت و رنج و دردهای شدیدتر را در بر می‌گیرند. هیچ روش ساده‌ای برای طرح این مباحث و هیچ مکان معینی برای آن وجود ندارد. چهارچوب کنوانسیون تغییرات اقلیمی سازمان ملل بدون توجه به مهندسی زمین-‌خورشیدی طراحی شده است و علاقه‌ای هم به دخالت در آن ندارد. اما می‌توان پیمان ENMOD را جایگرین خوبی برای آن دانست. هدف اصلی پیمان جلوگیری از اعمال تغییرات شرورانه در محیط زیست است، اما 78 کشور امضاکننده آن همچنین خود را به «همکاری اقتصادی و علمی بین‌المللی در محافظت، بهبود و استفاده صلح‌آمیز از محیط زیست و توجه به نیازهای مناطق در حال توسعه جهان» متعهد می‌دانند. این تعهد را می‌توان نقطه‌ای برای آغاز بحث‌های مربوط به مهندسی زمین-خورشیدی و چشم‌انداز آن در قوانین بین‌المللی تلقی کرد. تعداد اندکی از امضاکنندگان ENMOD می‌توانند هم‌اکنون گرد هم آیند و درباره کنار گذاشتن یا حکمرانی مهندسی زمین-خورشیدی در آینده گفت‌وگو کنند. روش دیگر آن است که آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل به‌تنهایی توپ را به حرکت درآورد. او تحقیقات فزاینده‌ای در مورد تاثیرات روزافزون تغییرات اقلیمی انجام داده و در سال 2023 ادعا کرد که «عصر گرمایش جهانی» جای خود را به «عصر جوشیدن جهان» داده است. اما تمام پیشنهاد او در مورد مقابله با آخرالزمان در تاکید بر اضطرار در کاهش تصاعد گازهای گلخانه‌ای خلاصه می‌شود. پیشنهادی که تا دهه‌ها اثری ملموس ندارد. اگر او واقعاً قصد دارد کشورها را به اندیشه درباره مخاطرات گرمایش جهانی و امکان بالقوه کاهش آن وادارد باید خود میز مذاکره را برایشان بچیند.