دستور پخت جنگ جهانی
چرا باید کتاب «چرچیل، روزولت، استالین» را خواند؟
جنگ جهانی دوم از بسیاری جهات یکی از نقاط عطف مهم تاریخ بشر بوده است. نه فقط به این دلیل که بزرگ‌ترین جنگ با بیشترین تعداد کشته‌شده ثبت‌شده در تاریخ بوده است، بلکه به این دلیل که نگاه کشورهای جهان به نحوه تعامل و زیست با یکدیگر را دچار تحولی همه‌جانبه و پایدار کرد که اثرات آن و تاثیر نهادهای بین‌المللی تشکیل‌شده پس از آن، هنوز هم در زندگی روزانه مردم جهان (حتی مناطقی که درگیر جنگ نبودند) محسوس است و البته همه این تحول در جهت مثبت نبود.
جنگی که 30 کشور جهان به طور مستقیم و کشورهای بسیار دیگر، به صورت غیرمستقیم درگیر آن بودند و در نهایت با استفاده از بمب اتم خاتمه یافت، طبیعی است که هنوز هم درس‌های بسیاری برای ارائه داشته باشد. بیشتر کتاب‌هایی که درباره این جنگ و درس‌هایش نوشته شده‌اند، به نقاط عطف آن و اتفاقات مهمی که باعث تغییرات موثر شدند می‌پردازند. چگونگی شروع جنگ، چگونگی درگیر شدن کشورهای جدید، رسیدن جنگ به ایالات‌متحده و... که یک روش کلاسیک برای بررسی همه موارد مشابه قلمداد می‌شود. با این حال یکی از مهم‌ترین و احتمالاً کمتر خوانده‌شده‌ترین کتاب‌ها در این زمینه «چرچیل، روزولت، استالین» نوشته «هربرت فایس» است که «ابوطالب صارمی» به فارسی ترجمه کرده و در سال 1347 انتشارات تهران چاپ کرده است. فایس اقتصاددان-مورخی متولد 1893 در ایالات‌متحده از خانواده‌ای یهودی-فرانسوی و مهاجر بود. وی در سال 1916 مدرک لیسانس اقتصاد خود را از دانشگاه هاروارد دریافت کرد و پس از اتمام جنگ جهانی اول، که در طول آن در نیروی دریایی ایالات‌متحده خدمت کرد، برای تکمیل دوره دکترای خود به همین دانشگاه بازگشت. فایس در طول دهه‌های 1920 و 1930، به عنوان مشاور اقتصادی چندین شرکت بزرگ، سازمان‌های بین‌المللی و بعضی نهادهای وابسته به آنها، وزارت امور خارجه ایالات‌متحده و سایر سازمان‌های دولتی کار کرد. او پس از جنگ جهانی دوم به دانشگاه بازگشت و در هاروارد و کلمبیا به تدریس پرداخت. فایس در این دوره چندین کتاب نوشت، از جمله گزارشی از اجلاس پوتسدام که برای آن، برنده جایزه پولیتزر شد. آقای فایس در مارس 1972 در دوران بازنشستگی در فلوریدا درگذشت. جایزه‌ای با نام وی هرسال از سوی «انجمن تاریخ آمریکا» و «انجمن برجسته حرفه‌ای مورخان»، به منظور قدردانی از آثار جدید مورخان عمومی یا پژوهشگران مستقل اعطا می‌شود.
وی‍ژگی مهم کتاب «چرچیل، روزولت، استالین» آن‌طور که فایس هم در مقدمه کتاب اشاره می‌کند توالی اتفاقات و اهمیت دادن به جزئیات است. بر خلاف روال معمول، فایس تنها بر نکات کلیدی تاکید نکرده است (هر چند آنها را هم با جزئیات بررسی کرده است)، بلکه تلاش کرده روند کلی اتفاقات و هرآنچه در نهایت به حوادث کلیدی منجر شده را با جزئیات بازسازی کند. وی تاکید می‌کند، «اگر تمام واقعیت را بخواهید، تنها با سفر آهسته در سراسر جریان جزئیات پرحادثه قابل درک است». آقای فایس در کتاب «چرچیل، روزولت، استالین» تلاش کرده برای خوانندگان امکان این سفر را فراهم کند. کتاب در زمینه تاریخ‌ها، دیدار‌ها و جدول زمانی موقعیت‌ها، بی‌همتا (و البته اگر شما یک خواننده غیرحرفه‌ای باشید کسل‌کننده و ملال‌آور) است. جزئیات زیادی بازگو می‌کند. جزئیاتی که احتمالاً در هیچ کتاب دیگری قابل دسترسی نیست. اما همین موضوع به یکی از نقاط اصلی ضعف آن هم بدل شده است. در این فقره شما با یک رمان تاریخی یا حتی کتابی سبک درباره دوره‌ای خاص در تاریخ جهان روبه‌رو نیستید. این یک کتاب سنگین و البته بسیار حجیم است که عملاً دانشجویان و استادان تاریخ به عنوان مرجع از آن استفاده می‌کنند و در نتیجه برای خواننده عادی، کتابی بسیار طولانی و غیرجذاب به نظر می‌رسد و دقیقاً به همین دلیل است که در میان منابع مورد رجوع درباره جنگ دوم جهانی هیچ‌گاه رتبه بالایی نداشته است.
کتاب «چرچیل، روزولت، استالین» را در اول ژانویه سال 1967 در حدود 600 صفحه انتشارات پرینستون روانه بازار نشر کرد. این البته تنها کتاب فایس درباره موضوع جنگ جهانی دوم نیست و حتی تمام دوره جنگ را نیز دربر نمی‌گیرد، بلکه جریان‌های جنگ را از ژانویه 1942 تا می 1945 پوشش می‌دهد. هدف اصلی نویسنده، تعریف داستان سه قدرت جهانی است؛ ائتلافی که در نهایت به شکست هیتلر و پایان جنگ انجامید. اینکه این اتحاد چگونه و در چه شرایطی شکل گرفت و چگونه جهان پس از جنگ را شکل داد، مرکز توجه فایس در این کتاب است. نویسنده در مقدمه کتاب توضیح می‌دهد که «ممکن است تصور شود ائتلاف علیه جبهه محور در روز اول ژانویه سال 1942 رخ داد، روزی که اعلامیه ائتلاف ملل متحد در واشنگتن امضا شد. اما نگاه ما به عقب است. ما در این کتاب اول از همه می‌خواهیم بفهمیم چه اتفاقی افتاد و چگونه روند حوادث شکل گرفت که در نهایت این اعلامیه امضا شد». از همین مقدمه می‌توانیم بفهمیم نگاه فایس به تاریخ چگونه است و تا چه اندازه جزئیات در نظر وی مهم است.
فصل‌های کتاب
فصل نخست کتاب در چهار بخش به سال‌های قبل از اتحاد و اتفاقاتی می‌پردازد که این اتحاد را الزامی و به نوعی گریزناپذیر کرد. فایس در این فصل، از امیدواری بریتانیا و ایالات‌متحده برای حل‌وفصل سیاسی جریان با هیتلر، اتفاقی که اقدامات هیتلر خود آن را غیرممکن کرد می‌گوید. علاوه بر آن شرح می‌دهد که چگونه طرف غربی امید داشت هدف پیشروی هیتلر به شرق محدود باشد و برعکس، تمام امیدهایی که در نهایت با اعمال غیرمنطقی و خشونت بی‌مرز هیتلر نقش بر آب شدند و سه قدرت مهم جهانی را به این نتیجه رساندند که جز اتحاد با وجود اختلاف‌های حتی حیاتی در جریان، چاره‌ای ندارند.
فصل دوم در شش بخش سال 1942(که در روز آغازین آن اعلامیه ملل متحد امضا شد) را با عنوان سال تصمیم‌های راهبردی اصلی و مهار آلمان (شمال آفریقا و استالینگراد) پوشش می‌دهد.
فصل سوم از اجلاس کازابلانکا در ژانویه 1943 شروع شده و تا حمله به سیسیلی در جولای همان سال ادامه دارد و نشان می‌دهد ائتلاف با وجود همه اختلافات درونی موجود بین طرفهای مربوطه چگونه همچنان به کار خود ادامه می‌دهد و رهبران آن چطور تلاش می‌کنند متحد بمانند.
فصل چهارم در پنج بخش به بررسی تابستان و پاییز سال 1943 و فروپاشی ایتالیا و مشکلاتی که به دنبال آن به وجود آمد می‌پردازد.
فصل پنجم تنها یک موضوع مورد بحث دارد و با جزئیات و در چهار بخش به اجلاس وزرای خارجه در مسکو در اکتبر 1943 می‌پردازد؛ اجلاسی که به نظر فایس اولین مشورت منسجم در مورد مسائل سیاسی بین سه قدرت اصلی متحد در جبهه متفقین بود که به دلیل موفقیت در سیسیلی لازم شده بود. در فصل ششم اجلاس‌های تهران و قاهره که با حضور سران سه کشور برگزار شد و به هماهنگی و نزدیکی بیش از پیش آنها انجامید در چهار بخش بررسی می‌شود.
اجلاس قاهره اجلاسی بود که از ۲۲ تا ۲۶ نوامبر، سال ۱۹۴۳، در پایتخت مصر، قاهره برگزار شد. موضوع مورد بحث در این اجلاس موضع‌گیری نیروهای متفقین در برابر امپراتوری ژاپن در جنگ جهانی دوم و تصمیم‌گیری در مورد مسائل پس از جنگ در آسیا بود. این جلسه با حضور فرانکلین دلانو روزولت، وینستون چرچیل و سپهسالار چیانگ کای شک از جمهوری خلق چین برگزار شد. رهبر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی ژوزف استالین حاضر به شرکت در این اجلاس نشد، زیرا احتمال می‌داد حضور ژنرال چیانگ، سبب تحریک ژاپن ضد اتحاد جماهیر شوروی شود.
در اجلاس تهران که با شرکت وینستون چرچیل، فرانکلین دلانو روزولت و ژوزف استالین از ۶ تا ۹ آذرماه ۱۳۲۲ به صورت سری و محرمانه در سفارت شوروی در تهران، پایتخت ایران، برگزار شد، موضوعاتی نظیر تاریخ و ابعاد پیاده شدن نیروهای بریتانیایی و آمریکایی در فرانسه و حمله تهاجمی نیروهای روسی در ارتباط با آن، منابع اختصاص‌یافته به جبهه‌های ایتالیا، بالکان و برمه که چرچیل نمی‌خواست مورد غفلت واقع شوند، بررسی شد.
این اجلاس در پی اجلاس قاهره و پیش از اجلاس‌های پوتسدام و یالتا برگزار شد. هدف کلی همه این اجلاس‌ها توافق درباره چهره جهان پس از پایان جنگ جهانی دوم بود. استقلال و تمامیت ارضی ایران با صدور اعلامیه‌ای در پایان اجلاس تضمین شد.
فصل هفتم به بازه زمانی ژوئن تا جولای 1944 اختصاص دارد، عملیات اورلرد به عنوان مثالی از همکاری موفق سران متفقین با وجود اختلافات در مورد لهستان در این فصل بررسی شده است. تابستان و پاییز سال 1944 و اختلافات سیاسی ادامه‌دار متفقین با یکدیگر در این دوران که عموماً بر سر لهستان و کشورهای دیگر اروپای مرکزی بود، موضوع بحث فصل هشتم است. فصل نهم به بازه زمانی چندماهه بین دومین اجلاس کبک تا اجلاس دامبارتن اوکس در اکتبر همان سال اختصاص دارد. در این اجلاس‌ها وضعیت پایان دادن به جنگ و روند صلح پس از آن بررسی شد، با توجه به اینکه نازی‌ها در فاصله همین چند ماه کنترل کشورهای متعددی در جنوب و شرق اروپا را از دست داده بودند، بررسی شرایط صلح در اجلاس دامبارتن اوکس محور اصلی مذاکرات بود. بازه زمانی بازدید چرچیل از مسکو در اکتبر 1944 تا اجلاس یالتا در فوریه 1945 موضوع بحث فصل دهم است و فایس به بررسی ریز اقدامات چرچیل در مسکو در زمینه توافقات سیاسی و نظامی به ویژه در مورد لهستان می‌پردازد. فصل یازدهم به کلی به بررسی اجلاس یالتا اختصاص دارد؛ موضوعات مهمی مانند وضعیت کشورهای کوچک اروپای مرکزی و همچنین ادامه مذاکرات بر سر تشکیل سازمان ملل متحد (که مذاکرات اولیه در مورد آن در اجلاس دامبارتن اوکس آغاز شده بود) موضوعات اصلی این فصل است. به گفته فایس تفاهم‌های سیاسی و استراتژیک که کشورهای هم‌پیمان در این اجلاس به آن دست یافتند به دلیل شرایط حاکم بر جهان به طور کلی و کشورهای درگیر جنگ به طور خاص، بسیار ناپایدار بود. در فصل دوازدهم ابعاد بیشتری از این ناپایداری مورد بحث قرار می‌گیرد و مشکلات ائتلاف بعد از اینکه اتحاد جماهیر شوروی تلاش کرد قلمرو خود را گسترش دهد بررسی می‌شود. با نزدیک شدن به پایان جنگ، اختلافاتی که اعضای ائتلاف هوشیارانه سعی می‌کردند از آن گذر کنند دوباره مهم شده بود، در نتیجه به مناقشاتی میان طرفهای ائتلاف به خصوص بر سر لهستان دامن زد. فصل سیزدهم به بهار سال 1945، پیروزی نزدیک و اوج‌گیری دوباره اختلاف کلاسیک میان شرق و غرب وارد شده است. در نهایت فصل پایانی به ماه می سال 1945، اختلافات سیاسی در زمینه‌های مختلف میان اعضای ائتلاف به ویژه چرچیل و استالین می‌پردازد که در نهایت باعث شد امکان هر نوع اتحاد در دنیای پس از جنگ میان شرق و غرب تا مدت‌های طولانی منتفی شود (فایس خود کتاب مهمی درباره دوران جنگ سرد نوشته است که هنوز مورد ارجاع فراوان است) و کشورهای غربی در بازسازی شوروی نیز مشارکت نداشته باشند.
همکاری نزدیک فایس با دولت‌ها در مقاطع مختلف و در رده‌های بالا وی را در دسته تاریخ-اقتصاددانان سیاسی قرار می‌دهد. به این معنا که روایت وی از وقایع به نوعی می‌تواند روایت دولت‌های درگیر از نزدیک تلقی شود. به همین دلیل جزئیات بسیاری که وی در همه کتاب‌هایش از جمله «چرچیل، روزولت، استالین» ارائه می‌کند در مواردی آنقدر خاص است که در هیچ منبع دیگری آن را نمی‌توان یافت. اگر به فهرست کسانی که در مقدمه کتاب بابت اجازه دسترسی به یادداشت‌ها و آرشیوهایشان از آنها تشکر شده است نگاهی بیندازید، متوجه خواهید شد جز کسی با ارتباطات و سابقه فایس نمی‌توانست امکان این دسترسی را فراهم کند. اما همین موضوع در عین حال انتقادهایی را متوجه وی کرده است، با این مضمون که نزدیکی بیش از حد وی به افراد و جریان‌هایی که درباره آنها می‌نویسد، چه در جهت مثبت و چه منفی، باعث شده با یک روایت بی‌طرف و صادق مواجه نباشیم و در مواردی متعدد سوگیری‌هایی وجود داشته باشد که البته هیچ‌یک از منتقدان این سوگیری‌ها را حیاتی در حدی که پایه‌های روایت را دچار تزلزل کنند ارزیابی نکرده است. هرچند فایس را، احتمالاً به دلیل ازدواج با نوه یکی از روسای‌جمهور ایالات‌متحده، مورخ دربار لقب داده‌اند. فایس تا حد زیادی به دلیل تلاش‌هایش برای دسترسی عموم به اسناد تاریخی (که خود به طور خاص به آنها دسترسی داشت) از طرف منتقدان تبرئه شده است.
کتاب‌های فایس به خصوص کتاب حجیم «چرچیل، روزولت، استالین» را نمی‌توان جذاب و خواندنی، آن‌طور که به اصطلاح رمان‌های بعضاً بسیار باارزش و منطبق با واقعیت تاریخی هستند، قلمداد کرد. روایت‌های وی سنگین، پر از جزئیات بعضاً خسته‌کننده برای مخاطب غیرمتخصص (یا حتی تاریخدان متخصص در حوزه‌های متفاوت) است. اما همچنان و پس از گذشت بیش از نیم‌قرن نظرات وی مهم تلقی شده و به همین دلیل خواندن آن به افراد علاقه‌مند به این دوره از تاریخ جهان بسیار توصیه می‌شود.
