نیمه پر لیوان

روسیه از سال 2014 و به دلیل مداخله در امور اوکراین و الحاق شبه‌جزیره کریمه از سوی ایالات‌متحده، اتحادیه اروپا و دیگر کشورهای هم‌پیمان تحریم شد. در سال 2016 نیز آمریکا با این دلیل که روسیه در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2016 آمریکا نقش داشته، تحریم‌ها را افزایش داد. در ترکیه در سال 2016 کودتایی علیه دولت اردوغان رخ داد که ناموفق بود. دولت اردوغان به این نتیجه رسید که جنبش گولنیست‌ها و فتح‌الله گولن که در پنسیلوانیای آمریکا زندگی می‌کند (در نتیجه یک خودتبعیدی) در این کودتا نقش اصلی را داشته و از آمریکا خواست تا اقداماتی را انجام دهد که از جمله این اقدامات تحویل دادن فتح‌الله گولن بود که آمریکا از این کار خودداری کرد. 

دولت اردوغان یک کشیش اوانجلیست آمریکایی فعال در ترکیه به نام اندرو برانسون را به بهانه در ارتباط بودن با عوامل کودتا دستگیر کرد که بسیاری از تحلیلگران بر این نظرند که این یک گروگانگیری دیپلماتیک است. با روی کار آمدن دولت ترامپ، او از ترکیه خواست که هرچه سریع‌تر برانسون را آزاد کند که ترکیه از این کار سر باز زد. در نتیجه تحریم‌های ایالات‌متحده علیه ترکیه آغاز شد. تحریم‌هایی که جنگ تجاری آمریکا و ترکیه را آغاز کرد. در مورد ایران نیز تحریم‌ها از سال 1979 (بلافاصله بعد از انقلاب) آغاز شد. تحریم‌هایی که تا به امروز در مراحل مختلف تشدید شده است.

تا به امروز بارها و بارها در مورد اثرات مخرب تحریم‌ها صحبت شده است. اینکه تحریم‌های تجاری، تحریم سیستم بانکی و مواردی از این دست چگونه رکود را تشدید می‌کنند، تورم را تقویت کرده و بر بحران‌ها می‌افزایند. البته بارها نیز در مورد اینکه می‌توان تهدید تحریم‌ها را به فرصت تبدیل کرد صحبت شده است. حرف‌هایی که بیشتر از جنس شعار بوده‌اند. در این گزارش می‌خواهیم با علم به اینکه تحریم‌ها برای اقتصاد مخرب هستند و به طور قطع نبود آنها مسیر رشد و توسعه اقتصادی را هموارتر خواهد کرد، به نقاط قوت روسیه، ترکیه و ایران در برابر تحریم‌ها بپرداریم. اینکه هر یک از این سه کشور با توجه به ویژگی‌های منحصر به فرد خود چگونه می‌توانند در برابر تحریم‌ها تاب بیاورند. البته بدیهی است که تحریم‌های ایران از تحریم‌هایی که در برابر روسیه و ترکیه قرار دارد بسیار شدیدتر است و همچنین به دلیل ساختارهای نهادی ضعیف‌تر در ایران، نقاط قوت ما در برابر تحریم‌ها به اندازه روسیه و ترکیه قابل توجه نیست. با این حال سعی خواهیم کرد که در ادامه، در بخش‌هایی جداگانه، در کنار بررسی نقاط قوت روسیه و ترکیه، بدون تعصب به اندک فرصت‌هایی که در برابر ایران وجود دارد نیز بپردازیم. همچنین در نهایت نیز به بررسی نقاط قوتی که همکاری‌های این سه کشور می‌تواند برایشان به وجود آورد می‌پردازیم.

روسیه و تحریم‌ها

وقتی آمریکایی‌ها در مورد اقتصاد روسیه حرف می‌زنند، واژه‌هایی همچون فساد و دولت نفتی جای ویژه‌ای در حرف‌های آنها دارد. هر کسی با کمترین دانشی در مورد روسیه می‌داند که کیفیت حکمرانی در روسیه پایین است. اما سوال این نیست که چرا اقتصاد روسیه غیرکارا عمل می‌کند بلکه سوال اینجاست که چرا بعد از چهار سال پایین آمدن قیمت نفت و تحریم‌های اقتصادی، کرملین هنوز کار خود را به خوبی انجام می‌دهد؟

البته که روسیه یک اقتصاد وابسته به نفت دارد. جاسوسان سابق و ماموران امنیتی روسیه نه‌تنها دولت را در دست دارند، بلکه کسب‌وکارهای روسیه نیز در دستان آنهاست. امروزه نفت و گاز بزرگ‌ترین نقش را در اقتصاد روسیه ایفا می‌کند. با این حال روسیه هنوز هم در برابر فشار اقتصادی ناشی از تحریم‌ها مصون است. یکی از مهم‌ترین نقاط قوت روسیه این است که ثبات اقتصاد کلان در این کشور در اولویت قرار گرفته است و باعث شده کسری بودجه دولت پایین بماند. پوتین ثبات اقتصادی را در اولویت گذاشته است و از همین‌رو سعی کرده که در دوران تحریم، کسری بودجه و سطوح بدهی دولت را پایین نگه دارد.

اینکه پوتین به ثبات اقتصادی با این رویکرد اولویت داده نیز چیزی نیست که مربوط به سال‌های بعد از تحریم باشد بلکه بعد از سال 1999 که او قدرت را به دست گرفت چنین خط‌مشی‌ای‌ را در دستور کار دولت خود قرار داد. زمانی که کسری بودجه در یک اقتصاد پایین باشد و بدهی دولت به نسبت تولید ناخالص داخلی‌اش نیز بالا نباشد، آن کشور در برابر تحریم‌های اقتصادی مصونیت بیشتری خواهد داشت. تمام نسلی که در سال‌های گذشته پست‌های رده‌بالای حاکمیتی داشته‌اند دو بحران مالی را به چشم خود دیده‌اند. یکی بحران مالی سال 1991 و بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و یکی هم در سال 1998. از همین‌رو حکمرانان روسیه به ثبات اقتصادی متعهد هستند زیرا به شخصه هزینه بی‌ثباتی را درک کرده‌اند.

دومین نقطه قوت برای روسیه این است که اعتماد مردم این کشور به دولت پوتین و سیاستگذاری‌های آن از بین نرفته است. از همین‌رو کرملین می‌تواند هزینه تعدیل‌های لازم در نتیجه فشارهای اقتصادی تحریم‌ها را از طریق کاهش ارزش روبل به مردم منتقل کند بدون اینکه با اعتراضات شدید از سوی آنها روبه‌رو شود. وقتی که مشکلات جدی روسیه در سال 2014 آغاز شد (با مواجه شدن با تحریم‌های غرب و همچنین افت شدید قیمت نفت) کرملین توانست با کاهش ارزش شدید روبل (devaluation) که هزینه تعدیل‌ها را به مردم منتقل می‌کرد، کسری بودجه خود را پایین نگه دارد. اقتصاد روسیه به شدت وابسته به نفت و گاز این کشور است. پوتین نمی‌توانست قیمت نفت را کنترل کند و همچنین تقاضای نفت و گاز این کشور نیز متغیری تقریباً برون‌زا بود. اما کنترل قیمت نفت به روبل در دست پوتین بود. کرملین گذاشت که ارزش روبل در برابر دلار سقوط کند و از همین رو توانست مانع از ناترازی شدید بودجه شود. در جریان این سیاستگذاری ثبات مالی اقتصاد در روسیه حفظ شد اما این کار بی‌هزینه نبود. قیمت کالاها به ویژه کالاهای وارداتی در روسیه بالا رفت و از آنجا که درآمد مردم بالا نمی‌رفت، مردم این کشور فقیرتر شدند. با این حال روس‌ها مخالفت معناداری با پوتین نکردند و از سیاست‌های او حمایت کردند. تخمین‌ها نشان می‌دهد که بین 70 تا 80 درصد روس‌ها عملکرد پوتین را تایید کرده‌اند.

علاوه بر ثبات مالی در روسیه و همچنین اعتماد مردم به سیاستگذار که از نقاط قوت این کشور در برابر فشار اقتصادی تحریم‌ها به شمار می‌رود، سیستم بانکی در روسیه توانست تامین مالی بسیاری از شرکت‌هایی را که به دلیل تحریم امکان وام گرفتن از خارج از کشور برایشان از بین رفته بود، بر عهده گیرد. البته در بلندمدت دولت روسیه باید میلیون‌ها دلار بدهی در نتیجه چنین چیزی پرداخت کند که برای این منظور مجبور خواهد بود مالیات‌های سنگین‌تری را اعمال کند و هزینه کمتری را برای بهداشت، آموزش و توسعه زیرساخت‌ها در نظر بگیرد که این کار مجدداً به دلیل نقطه قوت این کشور در زمینه اعتماد عمومی به سیاستگذار امکان‌پذیر است.

 نقطه قوت دیگر روسیه این است که اخیراً مجدداً قیمت نفت رو به افزایش گذاشته که این باعث می‌شود روبل بتواند مقداری از ارزش از دست رفته خود را بازیابد. از طرفی مشکلات آمریکا با ایران و تحریم‌های شدیدی که ترامپ برای نفت ایران در نظر گرفته باعث می‌شود که قدرت چانه‌زنی روسیه در بازارهای نفت بالا رود، تقاضای نفت این کشور از سوی اتحادیه اروپا افزایش یابد و غرب نسبت به تحریم‌های خود در برابر روسیه عقب‌نشینی کند.

ترکیه و تحریم‌ها

تحریم‌های آمریکا علیه دولت رجب طیب اردوغان در دوره ترامپ آغاز شد. در سال 2016 کودتایی علیه دولت اردوغان انجام شد که شکست خورد. کودتایی که اردوغان جنبش گولنیست‌ها را مسبب آن می‌دانست و پس از آن یک کشیش آمریکایی ساکن ترکیه را به اتهام ارتباط داشتن با عوامل کودتا دستگیر کرد و به زندان فرستاد که البته اخیراً به دلیل بیماری این کشیش به حبس خانگی برده شده است. 

دولت آمریکا از اردوغان خواست که این کشیش را آزاد کند و بعد از اینکه ترکیه از این کار سر باز زد تحریم‌ها آغاز شد. تحریم‌هایی که ترامپ قول بدتر شدن آنها را داده است مگر اینکه اوضاع تغییر کند و اردوغان فرمانبردار او شود. ترکیه یکی از متحدان ایالات‌متحده در ناتو است. متحدی که ارتش بسیار قدرتمندی دارد و آمریکا را در کشمکش‌ها و عملیات‌های مختلف نظامی در منطقه همراهی کرده است.

از جمله نقاط قوت ترکیه در برابر تحریم‌های ایالات‌متحده می‌توان به فضای نسبتاً خوب سرمایه‌گذاری در این کشور (به تازگی قطری‌ها 15 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در ترکیه انجام داده‌اند)، بهره‌وری نیروی کار آن و بخش خصوصی دارای عملکرد مناسب اشاره کرد. 

همچنین اینکه ترکیه ارتباط تجاری خوبی با کشورهای منطقه دارد. از جمله کشوری همچون ایران که تحریم شدن ترکیه از سوی آمریکا یا تحریم نشدنش تاثیری در ارتباط میان آنها از سوی ایران نمی‌گذارد که این برای ترکیه یک نقطه قوت بزرگ به شمار می‌رود، زیرا تا همین الان بخش بزرگی از بازارهای ایران به ویژه بازار پوشاک را در اختیار دارد. به علاوه بخش زیادی از رونق صنعت توریسم در این کشور به دلیل مسافرت ایرانی‌هاست.

یکی دیگر از نقاط قوت ترکیه در برابر تحریم‌ها این است که هنوز مردم این کشور از دولت اردوغان حمایت می‌کنند که این را در جریان حمایت از لیر با آتش زدن دلار یا تبدیل دلار به لیر نشان داده‌اند. البته که آتش زدن لیر و تبدیل دلار به لیر یک راه‌حل در برابر بحران پولی در ترکیه نیست اما این اقدامات مردم ترکیه نشان می‌دهد که اگر سیاستگذار به سمت راه‌حل‌هایی گام بردارد که مردم مجبور باشند در نتیجه آن هزینه قابل توجهی را پرداخت کنند، مردم ترکیه در حال حاضر چنین کاری را خواهند کرد؛ همان‌طور که مردم روسیه چنین کاری را کرده‌اند. اما این نقطه قوت، یعنی مورد حمایت بودن دولت اردوغان از سوی مردم تنها زمانی ثمره خواهد داد که سیاستگذاران این کشور بیش از اندازه دچار خطای سیاستگذاری نشوند وگرنه ترکیه می‌تواند به‌جای اینکه مسیر روسیه را در این مورد طی کند، به ایران شبیه شود.

ایران و تحریم‌ها

اگرچه تحریم‌های آمریکا علیه ایران نسبت به روسیه و ترکیه بسیار شدیدتر است و اگرچه اقتصاد روسیه و ترکیه نسبت به اقتصاد ایران دارای ساختارهای مناسب‌تری است؛ اما با این حال ایران نیز نقاط قوتی در برابر تحریم‌ها دارد اگرچه این نقاط قوت به دلیل شرایط دیپلماتیک خاص در جهان برای ایران به وجود آمده‌اند. تحریم شدن ترکیه از سوی ایالات‌متحده باعث شده که پیمان میان ایران و ترکیه قوی‌تر شود. اگر تحریم‌های ایالات‌متحده علیه ترکیه ادامه پیدا کند خرید نفت ایران از سوی ترکیه قطع نخواهد شد و روابط تجاری میان این دو کشور نیز بهبود پیدا خواهد کرد. همین شرایط در مورد رابطه ایران و روسیه نیز وجود دارد. روسیه هیچ‌گاه شریک تجاری بزرگی برای ایران نبوده است اما تحریم هر دو کشور از سوی ایالات‌متحده باعث می‌شود که رابطه تجاری آنها با یکدیگر بهبود پیدا کند (البته همان‌طور که در ابتدای این گزارش ذکر شد این بهبود روابط تجاری با ترکیه و روسیه بدین معنا نیست که این وضعیت نسبت به زمانی که تحریم وجود نداشته باشد قابل قبول‌تر است بلکه ما صرفاً در اینجا به اندک نقاط قوت ایران در برابر تحریم‌ها اشاره داریم).

یکی دیگر از نقاط قوت ایران در برابر تحریم‌ها رشد اقتصادی چین، جنگ تجاری میان چین و ایالات‌متحده و تقاضای بالای چین برای نفت ایران است. هرچه جنگ تجاری میان چین و ایالات‌متحده بالاتر بگیرد، این نقطه قوت پررنگ‌تر می‌شود. البته در کنار چین، هندوستان نیز قرار دارد که البته به اندازه چین نقطه قوت به حساب نمی‌آید. اگر بخواهیم خیلی خوش‌بین باشیم، تجربه درازمدت ایران در برابر تحریم‌ها (بسیار بیشتر از تجریه ترکیه و روسیه) را نیز می‌توان یکی دیگر از نقاط قوت به حساب آورد. تجربه‌ای که به ایران در دور زدن تحریم‌ها کمک می‌کند.

همه در برابر یکی

همزمانی تحریم‌های ایالات‌متحده علیه روسیه، ترکیه و ایران این فرصت را در اختیار این سه کشور قرار می‌دهد که با امضای پیمان‌های سه‌جانبه علیه آمریکا اقدام کنند. ویژگی‌های منحصر به فردی که این سه کشور دارند نیز باعث می‌شود که گستره پیمان‌ها افزایش یابد. این امکان برای روسیه، ترکیه و ایران وجود دارد که مبادلات خود را از طریق روبل، لیر و ریال انجام دهند. همچنین تحریم‌های همزمان آمریکا علیه این سه کشور باعث می‌شود که ممنوعیت‌های تجاری نسبتاً اثری روی روابط آنها با یکدیگر نداشته باشد.

جهان نیاز به دیپلماسی سیاسی جدیدی دارد. اقدامات آمریکای تحت رهبری ترامپ باعث شده که دشمنی این کشور با کشورهای زیادی بالا بگیرد. 

علاوه بر روابط تیره میان آمریکا با ایران و کره شمالی که پیش از این نیز وجود داشته است، ارتباط این کشور با روسیه، ترکیه، چین، مکزیک و همچنین کشورهای اتحادیه اروپا به دلیل سیاست‌هایی که ترامپ در پیش گرفته به خوبی قبل نیست. تیره شدن روابط آمریکا با کشورهای فوق‌الذکر باعث می‌شود که تحریم‌های این کشور مانند قبل اثرگذار نباشد.