حرکت به سوی پول دیجیتال

تاریخ پول پر از فریبکاری و تقلب است. در قرن 17 ویلیام چالونر سکه‌ها، اسکناس‌ها و بلیت‌های بخت‌آزمایی تقلبی می‌ساخت تا اینکه ایزاک نیوتن رئیس ضرابخانه سلطنتی او را به بالای چوبه دار برد. در عصر بانکداری آزاد آمریکا در اواسط دهه 1800، اندرو دکستر پنج بانک را در نیوانگلند خرید و با پشتوانه اندک شروع به انتشار اسکناس کرد. مشخص شد که یکی از بانک‌ها فقط با پشتوانه 86 دلار طلا و نقره 760 هزار دلار اسکناس چاپ کرده بود.

پس از آنکه بانک‌های مرکزی انحصار قانونی چاپ و نشر اسکناس را در دست گرفتند اوضاع آرام‌تر شد اما هنوز نگرانی‌هایی وجود داشت. در آغاز قرن 20 و اندکی پس از آنکه ریکس‌بانک انحصار انتشار اسکناس را به‌دست آورد پونتوس فالبک، سیاستمدار سوئدی، درباره ترس از اختلال شدید در جهان تجارت مطالبی نوشت و ابراز نگرانی کرد که بانک‌های مرکزی برای کل اقتصاد کشور بسیار تاثیرگذار و پرقدرت شوند. 

این روزها پول فیزیکی جذابیت خود را از دست داده است. اکثر حجم پول شکل دیجیتال دارد و بانک‌های تجاری آن را خلق می‌کنند هر چند این فرآیند تحت مقررات انجام می‌گیرد. گروهی از طرفداران پول دیجیتال در حوزه کیف الکترونیکی با یکدیگر رقابت می‌کنند. بانک‌های مرکزی قصد دارند با انتشار پول دیجیتال همچنان در زمینه پول فعال باشند و این تلاش باعث می‌شود نگرانی‌های آقای فالبک بیش از هر زمان معنا پیدا کنند.

اسکناس به عنوان سند طلب از بانک مرکزی ایمن‌ترین شکل پول است. اما فقط بانک‌های تجاری به ذخایر بانک‌ مرکزی دسترسی دارند. پیدایش پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) این دسترسی را برای همگان میسر می‌کند: عموم مردم می‌توانند نزد بانک مرکزی حساب باز کنند یا پول بانک مرکزی را در کیف‌های خصوصی نگه دارند. طبق گزارش اندیشکده شورای آتلانتیک مستقر در واشنگتن، 89 کشور که 90 درصد تولید ناخالص داخلی جهان را فراهم می‌کنند در حال بررسی پول دیجیتال بانک مرکزی هستند. دلار شنی (Sand dollar) باهاما، دی‌کش (DCash) کارائیب و ئی نایرا (e-naira) در نیجریه نمونه‌هایی هستند که تاکنون انتشار یافته‌اند. انتشار آزمایشی پول دیجیتال چین به نام e-CNY اکنون به بیش از 260 میلیون کیف سرایت کرده است.

بانک مرکزی اروپا طراحی و دامنه یورو دیجیتال را بررسی می‌کند. کریستین لاگارد، رئیس بانک، می‌گوید ترجیح می‌دهد تا سال 2025 یک ارز دیجیتال ساخته شود. پارلمان سوئد جلسه‌ای را برای اظهارنظر درباره مطلوبیت کرون الکترونیکی (e-krona) برگزار می‌کند. جو بایدن، با صدور یک دستور اجرایی از دولت و فدرال‌رزرو خواست تا موضوع پول دیجیتال بانک مرکزی را بررسی کنند. پژوهشگران فدرال‌رزرو بوستون با همکاری موسسه فناوری ماساچوست در ماه فوریه اعلام کردند که موفق به ساخت سامانه‌ای شده‌اند که در یک ثانیه 7 /1 میلیون تراکنش را انجام می‌دهد. این رکورد از عملکرد سامانه ویزا بسیار بالاتر است. 

پیامدهای خلق پول دیجیتال بانک مرکزی در شکل کامل بسیار جدی خواهند بود. آنها ممکن است مسوولیت چگونگی واسطه‌گری پول را بر دوش بانک‌ مرکزی بیندازند. از آنجا که پول عمومی از پول بانک‌های تجاری ایمن‌تر است این احتمال وجود دارد که سپرده‌ها از بانک‌ها به بانک مرکزی منتقل شوند. این تحول در دوران بد اقتصادی همانند یک سیل اتفاق می‌افتد و انجام آن نیز آسان‌تر است چرا که می‌توان با تکان دادن یک موشواره پول را بین کیف‌ها جابه‌جا کرد. مطالعه‌ای که در کانادا انجام گرفت نشان داد بسته به ویژگی‌های پول دیجیتال بانک مرکزی،‌ خانوارها می‌توانند بین 4 تا 55 درصد از دارایی نقد‌شونده خود را به آن تبدیل کنند. سپرده‌ها منبع ارزان تامین منابع بانک‌ها به‌شمار می‌روند. اگر سپرده‌ها کاهش یابند بانک‌ها مجبور می‌شوند پول را با هزینه بالاتر از بازار تامین کنند یا عملیات وام‌دهی را کاهش دهند. ریچارد اریکسون از انجمن بانکداران سوئد می‌گوید تعهدات بانک مرکزی گسترش می‌یابد و این پرسش مطرح می‌شود که چگونه باید آنها را در ترازنامه با ستون دارایی‌ها مطابقت داد. احتمال وام‌دهی مستقیم به شرکت‌ها و خانوارها از سوی بانک مرکزی وجود ندارد اما آنها باید وام‌دهی به بانک‌ها را افزایش دهند. مارکوس برون مایر می‌گوید خطر در آنجاست که وابستگی بانک‌ها به بانک مرکزی توازن روابط را بر هم بزند چرا که بانک‌های مرکزی این قدرت را به‌دست می‌آورند که تعیین کنند چه کسانی می‌توانند اعتبار بگیرند. راندال کوارلز، معاون سابق رئیس فدرال‌رزرو، اشاره می‌کند که برنامه حذف دارایی‌های مشکل‌دار آمریکا قرار بود هیچ شرط و شروطی نداشته باشد اما پس از آنکه در مسیر سیاسی قرار گرفت انواع و اقسام شرایط به آن اضافه شد. وجود مقررات مبارزه با پولشویی به تنهایی کافی است تا این الزام را پدید آورد که یک نفر باید داده‌های پرداخت را پایش کند. به این ترتیب بانک مرکزی به ماشین توانمند اعتبارات و ابزار همه‌جا ناظر دولت تبدیل خواهد شد. اسوار پراساد از دانشگاه کورنل و نویسنده کتابی درباره آینده پول اذعان می‌کند که بزرگ‌ترین تهدید پول دیجیتال در نهایت علیه استقلال بانک مرکزی خواهد بود. 

با این حال، اکثر بانکداران مرکزی بر این باورند که اگر پول دیجیتال به خوبی طراحی شود می‌تواند مداخله‌های بانک مرکزی را به حداقل برساند و همزمان جذابیت خود را حفظ کند. بسیاری از آنها در حال تدوین مجموعه اصولی هستند تا از بی‌ثباتی بانک‌ها جلوگیری کنند. برای هیچ‌کدام از پول‌های دیجیتالی که تاکنون معرفی شده‌اند سودی در نظر گرفته نمی‌شود تا آنها با سپرده‌های بانکی رقابت نکنند. برای جلوگیری از هجوم بانکی، در اکثر پول‌های دیجیتال موجود میزان نقدینگی مجازی در اختیار مشتریان محدود می‌شود. گزارش بانک تسویه بین‌الملل و هفت بانک مرکزی بزرگ بیان می‌کند که برقراری نظام کارمزدهای فزاینده جذابیت پول‌های دیجیتال بانک مرکزی را نسبت به سپرده‌های بانکی کمتر می‌کند. آنها می‌گویند راه‌حل مشکل حفظ حریم خصوصی نیز آن است که از یک نظام با دو لایه استفاده شود بدون آنکه به تراکنش‌های مشکوک بی‌توجهی شود. کاربران دلار شنی باهاما می‌توانند بدون ارائه اطلاعات افتتاح حساب تا 500 دلار داشته باشند اما کسانی که بخواهند تا هشت هزار دلار نگه دارند باید احراز هویت شوند. برای جلوگیری از درازدستی بانک مرکزی در امور مردم، اکثر کشورها از ارائه‌دهندگان خصوصی خدمات می‌خواهند تا کیف‌های پول دیجیتال بانک مرکزی عرضه کنند. در این حالت انجام اقدامات مقابله با پولشویی بر عهده این عرضه‌کنندگان کیف دیجیتال خواهد بود. 

اما این تغییرات باعث می‌شوند پول دیجیتال بانک مرکزی طرفدار کمتری پیدا کند. پول نقد عمدتاً سه وظیفه را ایفا می‌کند: واحد حسابداری، ابزار مبادله و وسیله ذخیره ارزش است. وقتی برای پول دیجیتال سقف گذاشته می‌شود دیگر آن را نمی‌توان ابزار ذخیره ارزش دانست. شاید از دیدگاه خوش‌بینانه بتوان گفت این اقدام راه را برای نوآوری و رقابت باز می‌کند اما از دیدگاه بدبینانه این کار به جذابیت پول دیجیتال بانک مرکزی آسیب می‌زند. 

در نتیجه شکلی از دوگانگی پدید می‌آید. بانک‌های مرکزی باید اطمینان دهند که پول‌ها موفق هستند اما این موفقیت بیش از اندازه نیست. آقایان برون‌مایر و ژان پی‌پر لاندو در گزارش خود به پارلمان اروپا پیشنهاد می‌کنند که «بانک مرکزی اطمینان دهد که پول دیجیتال در همه‌جا حاضر است اما در هیچ‌جا پراهمیت نیست».

از دیدگاه برخی منتقدان این امر باعث می‌شود پول دیجیتال بانک مرکزی ارزش بررسی و خلق نداشته باشد، به‌ویژه در مناطقی که پول نقد هنوز منقرض نشده و نظام‌های پرداخت به اندازه کافی سرعت دارند. میانگین موجودی در یک کیف e-CNY سه یوآن (47 سنت) است که عدم موفقیت آن را نشان می‌دهد. در بریتانیا، یک کمیته مجلس اعیان به این نتیجه رسید که پول دیجیتال بانک مرکزی «راه‌حلی است که به دنبال مشکل می‌گردد». اما سرعت حرکت به سمت آن بیشتر می‌شود. به همین دلیل فرآیند توافق سیاسی در این زمینه اهمیت پیدا می‌کند.

منبع: اکونومیست