سختی رویش
کویر کرمان تشنه آب است اما رویش و زایش در آن جریان دارد
کرمان این روزها اگرچه سختی آب‌وهوا را تجربه می‌کند، اما هنوز هم زنده است و قرار است در شرایط آب و هوایی سخت، باز هم به حیات ادامه دهد. هنوز هم کشاورزی‌اش بالنده است و در برخی محصولات، حال و روز خوشی دارد که آوازه‌اش به دنیا هم می‌رسد. هنوز هم پسته ایران را با نام کرمان می‌شناسند و بهترین محصولات باغی در نوع خود، از دل همین خاک بیرون می‌آید. در واقع، این کرمانِ کویری است که از دلش، امید و بالندگی می‌روید. کرمان یکی از استان‌های اصلی کشور در زمینه تولید انواع محصولات کشاورزی محسوب می‌شود که در زمینه صادرات محصولات غیرنفتی و ارزش‌آفرینی در بخش کشاورزی، حرف اول را در کشور می‌زند. محصولاتش علاوه بر مرغوبیت و نام‌آوری برای ایران، ارزآور هم هستند و از این جهت، آنقدر حائز اهمیت هستند که گاهی نامشان، با رده‌بندی بهترین محصولات دنیا گره می‌خورد.
کرمان این روزها اگرچه سختی آب‌وهوا را تجربه می‌کند، اما هنوز هم زنده است و قرار است در شرایط آب و هوایی سخت، باز هم به حیات ادامه دهد. هنوز هم کشاورزی‌اش بالنده است و در برخی محصولات، حال و روز خوشی دارد که آوازه‌اش به دنیا هم می‌رسد. هنوز هم پسته ایران را با نام کرمان می‌شناسند و بهترین محصولات باغی در نوع خود، از دل همین خاک بیرون می‌آید. در واقع، این کرمانِ کویری است که از دلش، امید و بالندگی می‌روید. کرمان یکی از استان‌های اصلی کشور در زمینه تولید انواع محصولات کشاورزی محسوب می‌شود که در زمینه صادرات محصولات غیرنفتی و ارزش‌آفرینی در بخش کشاورزی، حرف اول را در کشور می‌زند. محصولاتش علاوه بر مرغوبیت و نام‌آوری برای ایران، ارزآور هم هستند و از این جهت، آنقدر حائز اهمیت هستند که گاهی نامشان، با رده‌بندی بهترین محصولات دنیا گره می‌خورد. پسته، خرما و گردو در این استان سهم قابل توجهی در ارزآوری دارد. گذری بر آمارها نشان می‌دهد که کرمان، یک‌سوم باغ‌های کشور را در خود جای داده و در تولید پسته رتبه دوم جهان را به خود اختصاص می‌دهد و البته جایگاهی مشابه را هم برای محصولاتی همچون خرما و گردو از آن خود کرده است. به گواه آمارها، استان کرمان رتبه سوم تولید مرکبات را به خود اختصاص داده و در حیطه صیفی‌جات هم، اقتصاد صدها هزارخانوار را به خود گره زده است. اما این همه داستان کرمان و محصولات نام‌آورش نیست. ۱۸سالی می‌شود که این استان درگیر خشکسالی است و مسوولان برای تامین آب شرب شهرها و روستاها، با مشکل مواجه هستند؛ به نحوی که بر اساس آمارها، ۹۰ درصد از آب استحصالی این استان، در بخش کشاورزی استفاده می‌شود که از این رقم؛ ۷۰ درصد یا تبخیر یا جذب زمین می‌شود.
رتبه‌های کشوری بخش کشاورزی استان کرمان
رتبه‌های کشوری در بخش کشاورزی استان کرمان نشانگر آن است که پسته و گردو در مقام اول، گل محمدی در مقام دوم، مرکبات در مقام پنجم و خرما در مقام هفتم کشوری قرار گرفته است. بر این اساس پسته با سطحی معادل 212 هزار و 50 هکتار و تولیدی برابر با 96 هزار و 328 تن در رتبه اول کشوری قرار گرفته، ضمن اینکه گردو هم با حفظ همین رتبه، با سطحی معادل 17 هزار و 100 هکتار و تولیدی برابر با 13 هزار و 100 تن تولید می‌شود. در این میان تولید گل محمدی با سطحی معادل سه هزار و 243 هکتار، تولیدی برابر با 5800 تن را به نام خود به ثبت رسانده و در رتبه دوم کشور قرار گرفته است؛ ضمن اینکه در حوزه مرکبات نیز سطح زیر کشت 9 هزار و 964 هکتار، تولیدی برابر با 81 هزار و 583 تن، رتبه پنجم را به خود اختصاص داده است. آمارها در مورد عملکرد سطح زیر کشت و تولید خرما در استان کرمان هم گویای این است که این محصول در رتبه هفتم کشور قرار گرفته و تولیدی معادل 143 هزار و 500 تن در سطح زیر کشت 27 هزار و 720 هکتار به نام خود به ثبت رسانده است.
سایه تهدید و ضعف بر سر کشاورزی
به گواه گزارش‌های رسمی جهاد کشاورزی استان کرمان، بیشترین نقاط ضعف در بخش کشاورزی را پایین بودن میزان بهره‌وری عوامل و منابع تولید، وجود ضایعات بالا در مراحل مختلف تولید، فقدان سازوکارهای هدایت برنامه جامع کشت سالانه کشور، عدم تعادل سرمایه‌گذاری در اجرای طرح‌های تامین آب با مصارف آب و محدودیت منابع آبی کشور به تناسب ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود برای توسعه بخش کشاورزی، کمبود ظرفیت‌های نگهداری و ذخیره‌سازی محصولات کشاورزی در مناطق عمده تولید، ضعف در به‌کارگیری فناوری‌های نوین در بخش کشاورزی و ضعف مکانیسم اجرایی تنظیم بازار نهاده‌ها و محصولات کشاورزی از جمله نقاط ضعف بخش کشاورزی است.
نگرش نامناسب نسبت به جایگاه بخش کشاورزی و نقش آن در توسعه ملی، ناهماهنگی در مدیریت دستگاه‌های اجرایی مرتبط با امنیت غذایی متکی بر تولید داخلی، تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های مداوم، ناهماهنگی سیاست‌های برون‌بخشی با نیازهای بخش کشاورزی، رابطه مبادله ضعیف بخش کشاورزی با سایر بخش‌ها به لحاظ اتخاذ سیاست‌های کنترلی و توسعه‌نیافتگی روستاها و جوامع عشایری در فهرست تهدیدهایی قرار می‌گیرد که به گواه گزارش‌های رسمی سازمان جهاد کشاورزی استان کرمان، کشاورزی این استان را تهدید می‌کند.
در کنار این، آسیب‌پذیری‌های اساسی و چالش‌های اصلی بخش کشاورزی را نیز نباید نادیده گرفت. بر این اساس وابستگی در تامین امنیت غذایی، واردات در حجم زیاد به ویژه برای محصولات راهبردی و خروج منابع ارزی برای واردات، تراز تجاری منفی در حجم و ارزش تجارت خارجی مواد غذایی و محصولات کشاورزی، بهره‌وری پایین عوامل و منابع تولید و در نهایت محدودیت دسترسی به فناوری‌های نوین و های‌تک در برخی از زمینه‌ها از جمله آسیب‌پذیری‌های اساسی و چالش‌های اصلی بخش کشاورزی است.
اهداف توسعه کشاورزی کرمان
در این میان آن‌گونه که در اهداف توسعه کشاورزی استان ترسیم شده است، هدف بخش کشاورزی و منابع طبیعی در افق چشم‌انداز، مثبت شدن تراز تجاری غذا و پایداری منابع پایه است به نحوی که افزایش تولید محصولات راهبردی و ارتقای ضریب خوداتکایی آنها، افزایش تولید داخلی نهاده‌های کشاورزی، تامین ذخایر مطمئن راهبردی و تنظیم بازار داخلی و مثبت کردن تراز تجاری با توسعه صادرات از جمله اهدافی است که در راستای اقتصاد مقاومتی تدوین شده و در دستور کار شورای اقتصاد قرار گرفته است.
راهبردهای کلانی برای توسعه کشاورزی در استان کرمان در نظر گرفته شده که بر اساس آن، ارتقای بهره‌وری و صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی و اعمال مدیریت تقاضا از جمله راهکارهایی است که برای توسعه پایدار این محصولات در نظر گرفته شده است. بر این اساس توسعه عملیات آب‌وخاک، بهینه‌سازی الگوی کشت، توسعه کشت‌های گلخانه‌ای، انتقال تولیدات سبزی و صیفی از فضای باز به گلخانه و اصلاح و نوسازی باغات در دستور کار قرار گرفته است. دومین راهبرد در این میان، ارتقای امنیت غذایی، سلامت و غنی‌سازی محصولات کشاورزی است که بر این اساس افزایش ضریب خوداتکایی محصولات و نهاده‌های اساسی کشاورزی، متناسب‌سازی سهم پروتئین حیوانی و افزایش روغن زیتون در سبد غذایی، ارتقای سلامت و غنی‌سازی محصولات گیاهی، دامی و آبزی و در نهایت بهره‌برداری از ظرفیت‌های کشاورزی فراسرزمینی در ارتقای ثبات در امنیت غذایی کشور در نظر گرفته شده است.
راهبرد سوم در این میان، بهبود وضعیت خاک کشاورزی است؛ به نحوی که برای ارتقای حاصلخیزی خاک کشاورزی عملیات زیربنایی در اراضی کشاورزی توسعه یابد؛ در واقع در این راهبرد تلاش می‌شود کیفیت خاک کشاورزی پایش شده و علاوه بر توانمندسازی کشاورزان، تقویت نظام‌های بهره‌برداری نیز در دستور کار قرار گیرد. اما این پایانی برای کشاورزی استان کرمان نیست. در واقع راهبرد دیگری که تدوین شده توسعه صادرات و مدیریت بازار است؛ به نحوی که توانمندسازی تشکل‌های تولیدی و صادراتی، حمایت از ایجاد زنجیره‌های عرضه، توسعه زیرساخت‌های تجاری و پشتیبانی و حمایت از پوشش بیمه‌ای و ریسک محصولات کشاورزی در دستور کار قرار گرفته است، ضمن اینکه مدیریت فرآیند تولید تا مصرف و اصلاح نظام بازار محصولات کشاورزی نیز یکی از مواردی است که توجه به آن، قطعاً می‌تواند در بهبود وضعیت کشاورزی استان کرمان موثر باشد.
مرگ، توشه خشکسالی برای نام‌آوران کشاورزی
در این میان هرچند کرمان را با پسته‌اش می‌شناسند، اما واقعیت تلخ آن است که باغات کرمان، دیگر کشش و توان همراهی برای رتبه‌آوری در سیاست‌های دولتی را ندارند. باغات آنقدر از غم خشکسالی، تکیده‌اند که شاید به این راحتی‌ها نتوانند قد علم کنند. آن‌گونه که آمارها می‌گویند، باغات پسته کرمان یکی پس از دیگری خشک می‌شوند و شاید دیگر، تا چند سال دیگر، باغی باقی نماند و تولیدی به این نام برای کرمان، نام‌آور نباشد؛ هرچند این محنت، روی دیگری هم دارد؛ به این معنا که هرچند بسیاری تصور می‌کنند در حال حاضر، مهم‌ترین مشکل استان کرمان، خشکسالی است اما در مقابل این نظریه باید به حقیقتی تلخ در کرمان هم اشاره کرد و آن، کشاورزی غیرعلمی طی دهه‌های اخیر است که بیشترین صدمات را بر پیکره اقتصاد این کشور وارد کرده است.
برخی معتقدند عمر پسته در استان کرمان، بیش از 10 سال نخواهد بود. عمده دلیل آنها هم بحث باغات پسته و تولید است؛ ضمن اینکه در بحث پسته مشکلات دیگری هم مشاهده می‌شود؛ ولی مبنای این صحبت، مبنای واقعی تولید است. در واقع، بی‌آبی مشکل و معضل جدی باغداران پسته است و طی دهه‌های گذشته، استفاده بی‌رویه از آب و برداشت بی‌رویه فراوانی صورت گرفته؛ به نحوی که امروز منابع آبی استان تحلیل رفته است و حتی برای آب شرب مصرفی نیز در آینده نزدیک گرفتاری‌هایی وجود دارد. البته برای این امر، عملاً کشور و دولت در حال تدبیر است که از مناطق دیگر، آب شرب استان را تامین کند. ولی آب کشاورزی به هیچ عنوان پایدار نیست؛ سفره‌های آب زیرزمینی ما طی سال‌های گذشته به طور روزافزونی پایین رفته و کاهش پیدا کرده‌اند؛ به نحوی که در بسیاری از نقاط کرمان، باغات خشک شده است.
بر اساس آمارهای رسمی، هر سال بیش از 12 تا 15 هزار هکتار باغ، در استان کرمان در حال خشک شدن است و میزان بهره‌برداری از باغات قابل قبول نیست و حتی به کمتر از 500 کیلو برداشت پسته در هر هکتار هم کاهش یافته است. در واقع، اگر باغات پسته در کشور را بر مبنای آمارهای وزارت جهاد کشاورزی، حدود 400 هزار هکتار در نظر بگیریم، با محصولی که سال گذشته حاصل شدکه به 170 هزار تن رسید، کمتر از 500 کیلو در هر هکتار برداشت خواهد شد.
کارشناسان بر این باورند که یکی از دلایل اصلی کاهش میزان برداشت در هکتار، کمبود آب یا شاید هم نبود آب باشد. البته این موضوع دلایل دیگری هم دارد. در عین حال پیش‌بینی این است که اصلی‌ترین مشکل آینده و اصلی‌ترین دلیلی که خبر از توقف تولید پسته در کرمان می‌دهد، موضوع آب است و باید به صراحت گفت استان کرمان در زمینه صنعت پسته، نمی‌تواند بیش از 10 سال دیگر دوام بیاورد، در کنار این، البته معضلات دیگری نیز در صنعت پسته وجود دارد که شاید آنها تا حد زیادی قابل حل باشد و استان‌های دیگر کشور بتوانند مسوولیت جایگزینی با باغات پسته کرمان را بر عهده بگیرند. واقعیت این است که در مناطقی از کشور که امکان باغ‌ریزی پسته به لحاظ هوا و آب‌وخاک وجود دارد، این امکان برای کشور فراهم است که تولید پسته را در این مناطق ادامه داد؛ اما حتی اگر این مناطق هم جایگزین شود، باید مشکلاتی از جمله بازار، بازاریابی و رقابت پسته ایرانی با آمریکا را هم در نظر گرفت. موضوع خیلی ساده است، وقتی قیمت پسته تمام‌شده آمریکایی‌ها امروز تقریباً نصف قیمت پسته ایرانی است، رقابت با این‌چنین رقیبی کار ساده‌ای نیست. اگر میزان محصول مثل سال‌های گذشته، به اندازه‌ای نبود که مصرف و تقاضا برای آن وجود دارد، عملاً رقابتی هم وجود نداشت. آمریکایی‌ها هم در فکر رقابت نبودند؛ بلکه آنها محصول خود را با قیمت بالایی می‌فروختند و محصولات ایران نیز در کنار آنها، به قیمت خوبی به فروش می‌رفت. اما امروز شرایط به گونه‌ای است که تولید آمریکایی، روز به روز افزایش می‌یابد. این در شرایطی است که در سال 1390 پیش‌بینی شده بود که در سال 95، آمریکا حدود 280 تا 300 هزار تن پسته تولید کرده باشد، اما این کشور امسال بالغ بر 400 هزار تن پسته برداشت کرده است که بسیار بالاتر از پیش‌بینی‌های ایران و آن چیزی است که بر اساس تخمین‌ها، آمارهای زیر کشت، میزان برداشت و میزان باغات آور آنها را برآورد کرده بود. پس آنها عملاً نشان دادند جلوتر از پیش‌بینی‌های ما حرکت می‌کنند و سال قبل هم، بیش از 400 هزار تن پسته برداشت کرده‌اند. همین پیش‌بینی‌ها می‌گوید در سال 2020 یعنی چهار سال آینده، آمریکا حول و حوش 600 هزار تن پسته برداشت خواهد کرد. پس اگر بازار امروز را برای این میزان تولید در نظر بگیریم، بازار امروز کشش این میزان محصول تولیدی ایران، آمریکا و ترکیه را ندارد؛ مگر اینکه تجار ما و آمریکایی‌ها، به فکر بازارهای نو و جدید باشند.
این‌گونه است که بزرگان عرصه تولید و تجارت پسته می‌گویند عمر تولید پسته ایرانی در استان کرمان، بیش از ۱۰ سال نخواهد بود. عمده دلیل این پیش‌بینی هم به منابع آبی و بحران کم‌آبی برمی‌گردد، چراکه امروز تامین آب شرب مردمان این خطه کهن ایرانی هم با مشکل مواجه است.
