خروج از فیلترینگ

شاید اگر به 20 سال قبل بازمی‌گشتیم، اینترنت با کیفیت ذاتی آن یعنی دسترسی بی‌نهایت به اطلاعات تا این حد حیاتی و مهم تلقی نمی‌شد. اما امروز با جهانی مواجهیم که در آستانه تغییرات اساسی است و اینترنت بستر تمام این تغییرات است. شاید هم به همین دلیل برای حاکمیت‌های سنتی ترسناک به نظر می‌رسد. اینترنت در ایران در همین دو دهه گذشته اتفاقات بزرگی را رقم زد. از تغییر در زندگی روزمره مردم تا تغییر در کلان سیاست‌های نهادهای مختلف از جمله اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و سیاست. در نیمه اول دهه 90 اقتصاد ایران با مفهوم جدیدی از سودآوری بر بستر اینترنت و موبایل آشنا شد. سودهای کلان از میزان استفاده مردم از موبایل فعالان اقتصادی را هیجان‌زده کرد و اپراتورها کم‌کم قدرت گرفتند و تجهیزات لازم برای دسترسی بیشتر به اینترنت برای مردم، وارد ایران شد. به همین سرعت اینترنت در عرض پنج سال برای بیشتر مردم ایران قابل دسترس شد. سرمایه‌گذاری شد، پای سرمایه‌گذاران خارجی به بازار بکر ایران باز شد و کسب‌وکارها نیز برای استفاده از این بستر شکل گرفتند و رشد کردند. اینترنت با سرعت بسیار بر همه ابعاد زندگی مردم اثر گذاشت. نه فقط مشاغل جدید، بلکه ایده‌ها و سبک‌های جدیدی از درآمدزایی مثل اینفلوئنسری یا تولید ویدئو در بستر پلت‌فرم‌ها شکل گرفتند و حسابی بازار، نحوه خرید کردن و تقاضا و عرضه را در بازار متحول کرد. امروز در آستانه انتخابات زودهنگام ایران در سال 1403 بخش زیادی از اقتصاد ایران وابسته به فضای دیجیتال و در بستر اینترنت است. از ارتباطات و تعاملات تجاری گرفته تا کسب‌وکارهایی که خدمات دیجیتال ارائه می‌کنند. در چنین زمانی گفتن از اینترنت آزاد به‌عنوان یکی از حقوق اولیه بشر معاصر شاید یکی از ضروریات است. همچون روزی که درباره آب آشامیدنی برای مردم به‌عنوان یکی از حقوق اساسی بشر صحبت می‌شد. تغییر آرایش جمعیتی بازار کار، سبک زندگی معاصر و فعلی، فرصت‌های اقتصادی روبه رشد در اقتصاد دیجیتال بخشی از عواملی هستند که تغییر در سیاست‌های محدودکننده اینترنت را ضروری می‌کند. دولت مستعجل بعدی باید بداند که بدون پرداختن به این مسئله نمی‌تواند از پس کوهی از مشکلات اقتصادی و اجتماعی در ایران برآید. اینترنت برای ایران فعلی دروازه‌ای برای ورود به توسعه و رشد پایدار است. امکانی که می‌تواند ایران را به‌طور متوازن و هماهنگ در همه بخش‌ها به رشد و تکامل نزدیک کند. در این یادداشت سعی کرده‌ام چشم‌اندازی را از ابعاد مختلف به مزایای دنیای آزاد اینترنت ترسیم کنم.

اینترنت چطور سبک زندگی مردم را تغییر داد؟

از روزگاری که اینترنت در ایران تنها در شبکه‌های اجتماعی خلاصه می‌شد سال‌هاست گذشته است و دیگر وابستگی به اینترنت تنها برای ارتباطات نیست. حالا تصور اینکه اسنپ و تپسی وجود نداشته باشند یا کسی خرید اینترنتی نکند، دیگر برای بسیاری از ایرانیان قابل تصور نیست. این تنها اندکی از تغییراتی است که در کمتر از 10 سال گذشته در سبک زندگی مردم رخ داده است ولی به شدت قابل لمس است. عوامل موثر بر شکل‌گیری تقاضا، عوامل موثر بر نحوه عرضه کالا، ایجاد نیازهای جدید یا تغییر نیازها در بین عامه مردم همه نکاتی است که با ورود و همه‌گیر شدن اینترنت در ایران متحول شده است. تحولی که به نظر می‌رسد با مزایایی که در اختیار مردم قرار داده است ادامه‌دار است و گریز از آن ناممکن به نظر می‌رسد. این تنها به سبک مصرف مردم محدود نشده است. آشنایی با مفاهیم تازه، دیدن سبک‌های متنوع زندگی در سراسر دنیا که امکان خلاقانه زیستن را برای ایرانیان فراهم کرده یکی دیگر از مزایایی بود که اینترنت با ورودش به ایران برای نسل جوان فراهم کرد. هیچ‌چیز مثل ایده‌های تازه برای جامعه‌ای که با خطوط قرمز محاصره شده است، امکان بقا و ادامه راه را میسر نمی‌کند. دقیقاً کاری که جهان آزاد اینترنت با ذهن جوانان ایرانی کرد. در نیمه اول دهه 90 ایران شاهد شکوفایی و تغییر در زیرساخت‌ها و شکل‌گیری ایده‌های تازه بود. جوانانی که با کمک اینترنت بدون اینکه از کشور خارج شده باشند، از جدیدترین اختراعات و فناوری‌ها مطلع بودند و می‌توانستند ایده‌های جدیدشان را به عمل تبدیل کنند. حاصل این آزادی همین اندک کسب‌وکارهایی است که در این دوره شکل گرفتند و رشد کردند، روستاییانی که محصولاتشان را به خارج از ایران فرستادند یا یک فروشگاه اینترنتی برای خود ساختند تا محصولات کشاورزی‌شان را بدون واسطه بفروشند و وابستگی‌شان را از سیستم‌های سنتی کم کردند. اینکه تغییر سبک زندگی مردم چطور می‌تواند تمام عرصه‌های یک جامعه را متاثر کند، با بررسی ورود اینترنت به جامعه ایران قابل توصیف است. نهاد اقتصاد متاثر از این پدیده با مفهوم اقتصاد دیجیتال روبه‌رو شد. اقتصادی که نویدبخش یک رشد اقتصادی مستمر برای سال‌های طولانی بود. در نهاد سیاست با مطالبه‌گری و دسترسی به اطلاعات همراه بود و در نهاد فرهنگ با تنوع مفاهیم فرهنگی و تبادل با فرهنگ‌های دیگر خودش را نشان داد. این ورود به مثابه یک امکان جدید برای مردم ایران بود تا بتوانند فراتر از همه محدودیت‌های جغرافیایی و سیاسی در جهان تازه‌شکل‌گرفته برای خود هویت تازه‌ای بسازند. در حال حاضر با همه محدودیت‌ها زبان فارسی 5 /1 درصد از محتوای وب در جهان را در اختیار دارد و این رقم از سهم زبان چینی و عربی بیشتر است؛ توجه داشته باشید که جمعیت ایران در حال حاضر 07 /1 درصد از جمعیت جهان است و کشوری چون چین در سال 2024 دومین کشور پرجمعیت دنیا با سهمی بیش از 17 درصد از جمعیت جهان است. این علاقه و تلاش ایرانیان برای حضور در دنیای جدید اینترنت تنها به کسب ایده‌های جدید از دیگر مردم دنیا محدود نیست و فرصتی برای اشاعه فرهنگی ایرانی به همه دنیا نیز هست.

اینترنت چطور اقتصاد ایران را تغییر داد؟

بهبود زیرساخت‌های بانکی، اینترنت‌بانک‌ها، ایجاد نئوبانک‌ها و راهکارهای فین‌تک با سرعت تغییر در نحوه معاملات و جابه‌جایی پول در ایران در نوع خودش یک جهش بزرگ بود. ایران در سال 2015 به نسبت بسیاری از کشورهای منطقه از نظر زیرساخت‌های فناورانه برای توسعه بانکداری دیجیتال و روش‌های پرداخت جلوتر بود. هرچند در سال‌های اخیر این پیشرویی را از دست داده است. گزارش گلوبال‌فایننس در سال 2023 کشورها را بر اساس میزان استفاده از تکنولوژی در توسعه اقتصادی رتبه‌بندی کرده است و برخلاف آنچه تصور می‌شود در زمینه توسعه فناورانه در توسعه اقتصادی کشورهایی مثل چین و هند در دو سال اخیر برتری خود را به شدت از دست داده‌اند و در عوض کره‌جنوبی، آمریکا و تایوان توانسته‌اند بالاترین امتیاز ترکیبی را برای استفاده از فناوری برای توسعه اقتصادی کسب کنند و ایران کاملاً از این رتبه‌بندی خارج است. در زمینه کسب‌وکارهای مبتنی بر تکنولوژی آمارهای رسمی می‌گویند در حال حاضر چیزی بیش از سه درصد از خرده‌فروشی در ایران در اختیار تجارت الکترونیک است. اما بخشی از بازار خرده‌فروشی که همچنان در بخش سنتی فعال است از این پتانسیل غافل نمانده است. طبق یک نظرسنجی از یکی از مراکز خرید بزرگ در تهران بیش از 85 درصد از فروشگاه‌های آفلاین و سنتی دارای بخش فروش آنلاین مستقل در شبکه اجتماعی اینستاگرام حضور دارند و به راه‌اندازی فروشگاه آنلاین برای توسعه کسب‌وکار خود علاقه‌مند هستند. اقبال به توسعه آنلاین در کسب‌وکارهای سنتی در این چند سال افزایش یافته است، تجربه همه‌گیری کرونا، پتانسیل‌های فضای آنلاین را آشکار کرد و حالا دیگر بازار می‌داند فضای دیجیتال می‌تواند محدودیت‌های زمانی و مکانی را برطرف کند و همچون یک فرصت بی‌انتها برای تجارت در اختیار بازار باشد. هرچند فیلترینگ در دو سال اخیر مانع بزرگی برای توسعه و رشد کسب‌وکارهای خرد در بازار آنلاین بود اما مقاومت بازار در برابر این محدودیت‌ها یکی از شگفتی‌های بازار دیجیتال ایران است. آمارهایی که سال گذشته پادرو، فروشگاه‌ساز کسب‌وکارهای کوچک و متوسط در گزارش سالانه خود عنوان کرد، نشان داد که به‌‌رغم فیلترینگ فروشگاه‌های کوچک برای فعالیت و فروش همچنان اینستاگرام را انتخاب می‌کنند. در عرض سه ماه ترافیک این فروشگاه‌ها روی اینستاگرام بازگشت و مردم به روال سابق سعی کردند خرید و فروش در این بستر فیلتر‌شده را از سر بگیرند. حتی در ماه‌های اخیر با محدودیت‌هایی که برای تولید محتوا در چهارچوب خاص به فروشگاه‌های فعال در شبکه‌های اجتماعی تحمیل شده است اما باز هم فعالان اقتصاد خرد در این فضا روش‌های خود مثل کلوزفرند یا کانال‌های اختصاصی برای مشتریانشان را برای به نمایش گذاشتن محتوای دلخواهشان انتخاب کرده‌اند و تمام تلاششان را می‌کنند تا بتوانند مشتریان خود را حفظ کنند.

طرح صیانت مانع توسعه اقتصاد دیجیتال است

بررسی آمارها و ترندهای جهانی نشان می‌دهد چین که به‌عنوان یک نمونه برای اینترنت محدود برای سیاست‌گذاران ایرانی الگو بوده است، به‌رغم جمعیت زیاد، در سال‌های اخیر پیشتازی خود را در تجربه رشد دیجیتال از دست داده است. در یکی از پژوهش‌های انجام‌شده در مقایسه نرخ رقابت‌پذیری کشورها برای پذیرش فناوری در اقتصاد، چین در رتبه 19 قرار گرفته است. این خود یک نکته قابل توجه برای سیاست‌گذاران است تا بتوانند ادامه مسیرهای تحدیدکننده اینترنت را پیش‌بینی کنند. ذات اینترنت گشایش مرزها و ایجاد دسترسی به منابع است و محدودیت و مرزبندی‌هایی که متعلق به دنیای قدیم است با ذات این پدیده مغایرت دارد و تلاش برای محدودیت تنها امکان استفاده از این پتانسیل را از بین می‌برد.

به‌‌رغم تصورات ناپخته بسیاری از سیاستمداران در ایران همچنان دسترسی به زیرساخت‌های مطمئن و امن برای توسعه اقتصاد دیجیتال در ایران وجود ندارد. متخصصان ایرانی در لبه تکنولوژی قرار ندارند و علت آن قطع دسترسی و ارتباط با اقتصاد جهانی است. موج مهاجرت نیروی متخصص یکی دیگر از آسیب‌هایی است که به این بخش از اقتصاد وارد آمده است. تنها با بررسی اتفاقات یک سال گذشته در فضای دیجیتال ایران مثل توقف رشد کسب‌وکارها، هک شدن پلت‌فرم‌های مختلف، کاهش سرمایه‌گذاری‌ها می‌توان دید تا چه حد این بخش آسیب‌پذیر است و نیروی انسانی فعلی در این بخش با امکاناتی که در اختیار دارد، در توسعه و حفاظت از این فضا ناتوان است. تحریم‌های اقتصادی و محدودیت فعالیت شرکت‌های خارجی صاحب تکنولوژی در ایران نیز امکان بهره‌برداری از دانش بین‌المللی را برای ایرانیان ناممکن کرده است. در چنین شرایطی وقتی قوانین به‌جای ارائه راه‌حل‌های منطقی برای توسعه، تنها به فکر ایجاد محدودیت‌هایی هستند که جز مبنای ایدئولوژیک، پایه و اساس دیگری ندارند، نمی‌توان به گشایش اقتصادی امید داشت. کنترل کردن کاربران در فضای مجازی فضای رشد خلاقانه و شکل‌گیری ایده را از بین می‌برد. محدودیت پلت‌فرم‌ها و فیلترینگ تنها باعث ایجاد رانت، اتلاف سرمایه و از دست رفتن فرصت رشد در اقتصاد دیجیتال است که کشورهای دیگر در حال رقابت با هم برای تصرف سهم بیشتر از آن هستند. اقتصاد دیجیتال در ایران دارای فرصت برای ورود به بازارهای بین‌المللی و کسب سهم از بازارهای منطقه است، اما این فرصت با طرح‌هایی مثل صیانت به راحتی از کف ایران خواهد رفت. باید توجه داشت که در ایران به جز چند پلت‌فرم موفق که آنها هم با مشاوره و سرمایه‌گذاری خارجی‌ها سروشکل گرفته است، هیچ پلت‌فرم سودآور و کارآمد دیگری در حوزه اقتصاد دیجیتال نداریم، زیرساخت‌های مطمئن و امن مثل خدمات ابری، دسترسی به تکنولوژی‌های به‌روز برای ایجاد امنیت دردسترس همه کسب‌وکارها نیست و کیفیت اینترنت به‌عنوان اصلی‌ترین زیرساخت هر روز بدتر از روز قبل است. آنچه طرح صیانت و دیگر سیاست‌های محدودکننده اینترنت در سال‌های اخیر به بار آورده تنها رانت برای تولیدکننده‌های فیلترشکن و شرکت‌های اپراتور است که با فیلترینگ، ترافیک بیشتری می‌فروشند.

اینترنت در ایران دریچه‌ای رو‌به امید یا رو‌به زوال

در دو سال گذشته اینترنت در ایران به‌ جای آنکه به دریچه‌ای بر ای تحول اقتصادی و اجتماعی بدل شود و بتواند فرصت‌های برابر برای دسترسی به زیرساخت‌ها برای همه مردم ایران در هر نقطه از کشور فراهم کند به یک ابزار برای توقف قطار رشد تبدیل شده است. سیاست‌های تحدیدکننده اینترنت در قالب طرح صیانت که اجازه فعالیت آزادانه پلت‌فرم‌های جهانی را در ایران نمی‌دهد، یکی از مهم‌ترین موانع برای تجربه توسعه اقتصادی در آینده خواهد بود. تا پنج سال آینده بیش از 30 درصد از بازار کار در اختیار نسل جوان یا همان نسل زد قرار خواهد گرفت. پژوهش‌های جهانی نشان می‌دهد این نسل علاقه‌مند به کار با تکنولوژی برتر هستند. بیش از 52 درصد از این جوانان ترجیح می‌دهند با تکنولوژی سروکار داشته باشند و حاضرند برای آسان شدن کارهایشان از تکنولوژی بهره ببرند. ما در آینده نزدیک با جهان متفاوتی روبه‌رو خواهیم شد. با نیروی انسانی متفاوتی که کاملاً خارج از اصولی که نسل‌های گذشته ترسیم کرده‌اند فعالیت می‌کنند. اینترنت برای این نسل همچون اکسیژن است و سیاستمداران باید به این توجه کنند که سیاست‌های محدودکننده توانایی رویارویی با نسل آینده فعال در بدنه اقتصادی را نخواهد داشت.

ایران، چین و میانمار با پایین‌ترین درجه آزادی اینترنت را در جهان دارند، رتبه آزادی اینترنت در ایران 11، میانمار 10 و چین 9 است. این عدد در روسیه 21 و در عربستان 25 است. آزادی اینترنت در کشور همسایه ترکیه 30 و در کشوری مثل آنگولا 59 و در کشوری مثل استونی 93 است. باید دید با این وضعیت آیا می‌توان از اقتصاد دیجیتال ایران توقع رشد و توسعه داشت؟ موانع دسترسی به اطلاعات، محدودیت در دسترسی به محتواها و نقض حقوق کاربران در نظام اینترنت ایران وضعیت ناامیدکننده‌ای دارد و اگر در این فرصت به‌دست‌آمده فکری به حال آن نشود باید برای سال‌های طولانی، قید توسعه در این بخش را بزنیم. توسعه اقتصادی در بخش دیجیتال نیازمند آزادی عمل، دسترسی به زیرساخت‌ها، سرمایه‌گذاری هدفمند و دسترسی به بازارهای بین‌المللی است. نرخ استفاده از فیلترشکن در ایران یکی دیگر از شواهدی است که نشان می‌دهد، زیرساخت‌های داخلی توان برآورده کردن نیازهای داخلی را ندارند و مردم به‌‌رغم همه مشکلات و هزینه‌های تحمیل‌شده باز ناچار به استفاده از پلت‌فرم‌های خارجی هستند. دولت آینده اگر به‌دنبال توسعه و جلوگیری از فساد است باید بداند که روش‌های منسوخ محدودیت متعلق به دنیای معاصر نیست. دنیای معاصر اینترنت را در اختیار ملت‌ها قرار داده است تا بتوانند صفات نیکو یا برتری‌های خود را به دیگر ملت‌ها نمایش دهند و افکار و ایده‌های خود را در شرایط برابر با دنیا به اشتراک بگذارند. هر مانعی برای تحقق این مسئله می‌تواند به زوال و نابودی آنچه در حال حاضر در اختیار داریم منجر شود.