انتظار ثبات

با جدی‌تر شدن مساله تحریم نفت ایران، سوالاتی درباره چشم‌انداز درآمدهای نفتی ایران مطرح شده است. پرداختن به این موضوع تابع دو متغیر کلیدی یعنی میزان صادرات و قیمت نفت خواهد بود. درباره چشم‌انداز درآمدهای نفتی، موارد دیگری نیز مطرح می‌شوند. مثلاً اینکه دسترسی به ارز حاصل از صادرات نفت چگونه خواهد بود که تحلیل آن نیازمند رجوع به متخصصان امر خواهد بود. همچنین درباره این موضوع که آیا میعانات گازی هم مشمول تحریم خواهد شد می‌توان سناریوهایی را مطرح کرد اگرچه شاید بتوان احتمال تحریم را بیشتر از مستثنی شدن آن دانست. در نوشته حاضر با تمرکز بر سال جاری، تاثیر تحریم‌ها بر درآمدهای نفتی ایران مورد بررسی قرار می‌گیرد.

چشم‌انداز تحریم

صادرات نفت ایران و بخشی از قیمت نفت، به چشم‌انداز سیاست خارجی مربوط هستند که خروجی آن وضعیت تحریم‌ها خواهد بود. در نتیجه عدم تمدید معافیت‌ها توسط ترامپ، ابتدا در ماه آگوست 2018 تحریم‌های مرتبط با نظام مالی و همچنین طلا و فلزات گرانبها کلید خواهد خورد. سپس در ماه نوامبر تحریم‌های مرتبط با صنعت نفت و بانک مرکزی اجرایی خواهند شد. احتمال اندکی وجود دارد که در نتیجه همکاری ایران و اتحادیه اروپا، این اتحادیه بتواند افت صادرات ایران ناشی از تحریم آمریکا را جبران کند. مدیرعامل ویتول، شرکت پیشتاز در حوزه تجارت، گفته است که هیچ شرکتی نمی‌تواند از تحریم ایران اجتناب کند. این عکس‌العمل مشابه واکنش مدیرعامل توتال، غول صنعت نفت، است. در چنین شرایطی احتمالاً نه‌تنها جبران افت صادرات نفت ایران ممکن نمی‌شود، حتی واردات فعلی اروپا نیز در سطح پیشین ادامه پیدا نمی‌کند. به نظر می‌رسد باید سناریوی اصلی را بر مبنای تداوم تحریم آمریکا و شاید حتی شدت یافتن آن دانست. این البته نامطلوب‌ترین حالت ممکن نیست چراکه احتمال بر هم خوردن توافق ناکامل فعلی با اروپا نیز وجود دارد که در آن حالت چشم‌انداز افت سریع صادرات نفت و میعانات گازی ایران به محدوده یک میلیون بشکه در روز دور از انتظار نخواهد بود. هوشمندانه شدن تحریم‌ها این امکان را می‌دهد تا با سرعت و دقتی بیش از قبل بتوان تحریم ایران را در دستور کار قرار داد. در سناریوی خوش‌بینانه، دستیابی به توافق مکمل یا جبران افت صادرات نفت ایران توسط اتحادیه اروپا می‌تواند موجب تداوم روند قبلی صادرات نفت شود.

صادرات نفت

با خروج آمریکا از برجام، انتظار می‌رود در کوتاه‌مدت 200 هزار بشکه از صادرات نفت ایران کاهش یابد و این روند با رشد تدریجی ابتدا به 500 هزار بشکه در روز طی نیمه اول 2019 برسد و در شدیدترین حالت تا یک میلیون بشکه افزایش یابد. این ارقام در اغلب برآوردهای منابع معتبر تکرار شده‌اند و با در نظر گرفتن مقاصد صادرات نفت ایران، دور از ذهن به نظر نمی‌رسند. در میان مقاصد آسیایی، ژاپن و کره‌جنوبی بیشترین تاثیرپذیری را از تحریم‌ها خواهند داشت. بازار اروپا نیز به نظر می‌رسد دیر یا زود از تحریم‌ها تاثیر بپذیرد. در نقطه مقابل ظاهراً تا زمانی که تحریم‌ها فقط از سوی آمریکا صورت می‌گیرند، چین و هند واردات نفت و میعانات گازی از ایران را ادامه می‌دهند اگرچه مساله تبادلات مالی مقوله‌ای جداگانه خواهد بود. متناسب با خوش‌بینی یا بدبینی نسبت به تحریم، می‌توان ارقام پایین یا بالای دامنه مورد اشاره را برای صادرات نفت در نظر گرفت.

قیمت نفت

قیمت نفت در ماه‌های اخیر در نتیجه عواملی همچون التزام بالای اوپک و غیراوپک به توافق کاهش تولید، افت ذخایر تجاری OECD، تقاضای بهتر از انتظار نفت، افت تولید نفت ونزوئلا و افزایش تنش‌های ژئوپولتیک به ویژه در ارتباط با مساله ایران، افزایش یافت. در شرایطی که قبلاً بازه 50 دلار و بعد 60 دلار به عنوان مجرای نوسان قیمت نفت در کوتاه‌مدت تصور می‌شد، اکنون قیمت نفت در محدوده 70 دلار قرار دارد. تداوم توافق اوپک همزمان با افت تولید نفت ونزوئلا و خروج تدریجی نفت ایران از بازار، می‌تواند قیمت‌ها را وارد محدوده 80 دلار کند اما داستان روی دیگری نیز دارد. نخست اینکه تولید نفت شیل مطابق انتظار در حال افزایش بوده است. همچنین روسیه و عربستان سیگنال‌هایی را درباره بازنگری در توافق کاهش تولید نشان داده‌اند که می‌تواند به معنای افزایش تولید اوپک باشد. طبیعتاً در صورت خروج تدریجی نفت ایران از بازار، برای جلوگیری از افزایش قیمت‌ها، تخلف از سهمیه‌های اوپک نیز ممکن است شدت یابد و پس از کاهش شدید تولید نفت ایران، در عمل به تدریج توافق کنار رود. این موارد در کنار ظرفیت مازاد و چشم‌انداز رشد تولید غیراوپک (کشورهای خارج از توافق) باعث می‌شود بازار پتانسیل بالایی برای جبران افت صادرات نفت ایران داشته باشد. در نتیجه همین پتانسیل، قیمت نفت در زمان نگارش این مطلب در محدوده 75 تا 76 دلار قرار دارد.

سناریوی درآمدها

از ابتدای سال جاری شمسی تاکنون میانگین قیمت نفت برنت بیش از 73 دلار بوده که در مقایسه با حدود 57 دلار سال 1396، رشد قریب به 30‌درصدی را نشان می‌دهد. حتی با فرض کاهش چندصدهزار بشکه‌ای صادرات نفت ایران در ماه‌های پایانی سال و میانگین قیمت 70‌دلاری در سال جاری، درآمد صادرات نفت و میعانات گازی ایران امسال حداقل 20 درصد بیش از سال قبل خواهد بود. به عبارت دیگر تحریم‌ها در سال 1397 اثر چندانی بر درآمدهای نفتی نخواهند داشت ولی در سال 1398 اوضاع متفاوت خواهد بود. تحریم‌های احتمالی در آن زمان می‌توانند به صورت جدی صادرات نفت را تحت ‌تاثیر قرار دهند. براساس آنچه گفته شد، می‌توان سه سناریوی خوش‌بینانه، مرجع و بدبینانه درباره دو متغیر اصلی، یعنی میزان صادرات و قیمت نفت را مطرح کرد. در سناریوی خوش‌بینانه، تحریم‌های آمریکا هیچ تاثیری بر صادرات نفت ندارد، در سناریوی مرجع طی امسال افت 200 هزاربشکه‌ای در ماه‌های پایانی و طی سال 1398 افت میانگین 500 هزار بشکه‌ای را شاهد خواهیم بود و در سناریوی بدبینانه، ضمن افت 200 تا 300 هزاربشکه‌ای میانگین صادرات نفت در کل سال، طی 1398 تا یک میلیون بشکه از صادرات نفت و میعانات گازی ایران کاهش خواهد یافت. در زمینه قیمت نفت نیز سناریوی خوش‌بینانه نفت برنت 85‌دلاری، سناریوی بدبینانه نفت 65‌دلاری و سناریوی مرجع نفت 75‌دلاری است. برای سادگی فرض می‌کنیم میعانات گازی ایران تحت تاثیر تحریم قرار نگیرند، اگرچه به نظر نگارنده و براساس رویکرد فعلی دولت آمریکا، احتمال تحریم میعانات گازی با فرض تداوم تحریم‌ها، بالاست. فرض دیگر برای سادگی این است که هیچ افزایشی در صادرات نفت و میعانات گازی ایران طی سال جاری متصور نباشد. ترکیب دو مورد فوق این نتیجه را به دست می‌دهد که در قیمت مرجع نفت و همین‌طور قیمت‌های بالا، احتمال اندکی وجود دارد که درآمدهای نفتی سال 1397 کاهش یابد. در قیمت‌های پایین نیز درآمد نفتی بیشتر از محل قیمت می‌تواند کاهش یابد و نه میزان صادرات. طبیعتاً در سال 1398 شرایط متفاوت خواهد بود. با اتکا به آمارهای 9‌ماهه نماگرهای اقتصادی بانک مرکزی و روند افزایشی قیمت نفت در سال 1396، می‌توان درآمد صادرات نفت و میعانات گازی ایران را طی سال مذکور حدود 60 میلیارد دلار تخمین زد. با این فرض، درآمد نفتی 1397 احتمالاً حدود 70 میلیارد دلار خواهد بود، اگرچه در سال 1398 وضعیت متفاوت است و بسته به سناریوهای مختلف، می‌تواند حتی بسیار کمتر از 1396 باشد.