در تنگنای خودساخته
بازار نفت به کدام سو می‌رود؟
بازار نفت در هفته‌ها و ماه‌های اخیر فراتر از انتظارات و پیش‌بینی‌های عموم نهادهای صنعتی (و نه الزاماً نهادهای مالی) عمل کرده و در زمان نگارش این مطلب، قیمت نفت در کانال 80دلاری قرار گرفته است. اغلب تحلیلگران ورود نفت به کانال 90 و حتی 100دلاری را دور از دسترس نمی‌دانند و حتی انتظار باقی ماندن نفت در این سطح برای چند ماه نیز مطرح می‌شود. همه این رویدادها در شرایطی به وقوع می‌پیوندند که به‌گونه‌ای مطایبه‌آمیز، موضوعات مرتبط با تغییرات اقلیمی، رشد سرمایه‌گذاری در انرژی‌های بادی و خورشیدی و به طور کلی تجدیدپذیرها، و کاهش اتکای به سوخت‌های آلاینده فسیلی مورد توجه اغلب نهادهای سیاستگذاری و دولت‌هاست. اگرچه قبل‌تر نیز پیش‌بینی‌هایی از نفت 80 تا 100دلاری و بالاتر ارائه شده بود، به دلیل ناسازگاری با مبانی بازار (Market Fundamentals) در هر دو سمت عرضه و تقاضا چندان مورد توجه نبود. اما امروز به نظر می‌رسد آن پیش‌بینی‌ها اگرچه نتوانسته بودند در زمان ارائه به‌قدر کفایت مبانی را مورد توجه قرار دهند، نهایتاً سمت‌وسوی بازار را به‌درستی منعکس کردند و اکنون نیز ارزیابی مبانی همان نتیجه را منعکس می‌سازد. استمرار کاهش عرضه اتحاد اوپک و غیراوپک (اوپک‌پلاس) و عدم بازگشت ایران به بازار تاکنون همزمان با موفقیت جهانی در کنترل نسبی کرونا و جلوگیری از انتشار گسترده موج‌های بعدی آن در بستر زمستانی زودرس و عدم سرمایه‌گذاری کافی در تامین انرژی باعث شده نفت در کانال 70 و 80 دلار به پیشروی خود ادامه دهد و چشم‌انداز قیمت‌های بالاتر نیز دور از ذهن نباشد. در نوشتار حاضر تحولات عرضه و تقاضا را (که منجر به قیمت‌های بالای فعلی شد) از نظر می‌گذرانیم و از دلالت‌ها و زمینه‌های ادامه یافتن روند فعلی قیمت‌ها می‌گوییم. نکته مورد توجه درباره نوشتار حاضر آن است که با توجه به زمان‌بندی نگارش و انتشار، ارقام مورد استناد در آن مربوط به گزارش‌های ماه سپتامبر نهادهای مرجع هستند؛ چراکه در زمان نوشتن هنوز گزارش‌های ماه اکتبر منتشر نشده‌اند. از این‌رو بیش از توجه به ارقام دقیق (که احتمالاً با انتشار گزارش ماه اکتبر تغییرات قابل‌توجهی خواهند داشت) باید به روندها و چارچوب‌های مفهومی توجه داشت.
اوپک‌پلاس، مصمم به استمرار کاهش
اتحاد اوپک‌پلاس به راهبری عربستان و روسیه، که ظرف سال‌های اخیر توانسته در کنترل بازار به موفقیت‌های نسبتاً قابل‌قبولی دست یابد، در واکنشی دیرهنگام به گسترش بحران کرونا در سال 2020 سیاست‌هایی را برای کاهش عرضه اتخاذ کرد که بازگشت بازار جهانی نفت را به مسیر تعادل ثمر داد. صعود فزاینده ارقام نفت ذخیره‌شده (Stocks) ابتدا متوقف و سپس معکوس شد و قیمت‌ها نیز اصطلاحاً تحت حمایت (Support) قرار گرفتند. نفت ذخیره‌شده، که حاصل موازنه عرضه و تقاضا در بازار است، اکنون در پایین‌ترین سطح پس از کرونا قرار دارد. همانند تغییر موجودی انبار کالاها که نشان‌دهنده شرایط رکود و رونق در بازار است، این متغیر نیز نماگر خوبی از وضعیت بازار جهانی نفت محسوب می‌شود و می‌تواند شاخصی از احیای نسبی تقاضا باشد؛ هرچند عامل عرضه نیز در آن منعکس می‌شود. براساس آمارهای گزارش ماهانه اوپک (Monthly Oil Market Report)، سطح ذخایر تجاری و نفت روی آب که به طور متوسط طی سال‌های 2018 و 2019 به ترتیب 875 /2 میلیارد بشکه و 889 /2 میلیارد بشکه بود، در نتیجه کاهش تقاضای متاثر از کرونا و عدم واکنش سریع تولیدکنندگان به آن، در فصل اول 2020 به 974 /2 و در فصل دوم همان سال به 212 /3 میلیارد بشکه افزایش یافت. متعاقب جمع‌بندی اوپک‌پلاس برای کاهش نزدیک به 10میلیونی عرضه نفت، سطح ذخایر مذکور در فصل سوم 2020 به 177 /3 و در فصل چهارم 2020 به 037 /3 میلیارد بشکه کاهش یافت. این رقم در فصل دوم 2021 معادل 902 /2 میلیارد بشکه گزارش شده و طی سال جاری میلادی به ارقام قبل از کرونا بازگشته است. طی دوران مذکور اوپک‌پلاس با رصد مستمر بازار، میزان تولید را به‌تدریج کاهش داد. پایین بودن سطح ذخایر به معنای تاثیر روزافزون کاهش عرضه بر قیمت خواهد بود که در هفته‌های اخیر شاهد آن بوده‌ایم. اساساً یکی از نقش‌های ذخایر، عمل به عنوان ضربه‌گیری است که میزان تاثیر نوسانات عرضه و تقاضا را بر قیمت تا حد زیادی محدود می‌سازد. به عنوان مثال در سطوح پایین ذخایر، کسری (Deficit) عرضه نسبت به تقاضا تاثیر بیشتری بر قیمت داشته و از جمله به دلیل افزایش ریسک‌ها و نگرانی‌ها، انتظار رشد بیشتری برای قیمت هست. به‌طور متناسب در شرایطی که انبارهای نفتی سرشار از نفت و فرآورده‌های نفتی هستند، قیمت‌ها در نتیجه کسری کمتر متاثر می‌شوند. توفیق اوپک‌پلاس خالی از چالش نبوده و اختلافات درون این سازمان (عمدتاً بین امارات متحده عربی و عربستان) و همچنین عدم پایبندی بعضی بازیگران، مورد توجه رصدگران صنعت قرار داشته است. در آخرین دور از اختلاف دیدگاه‌ها طی چند ماه اخیر، موضوع بازگشت تدریجی اوپک‌پلاس به عرضه قبل از کرونا به تعویق افتاد؛ هرچند نهایتاً کشورها پذیرفتند ماهانه 400 هزار بشکه در روز به تولید خود بیفزایند. در نشست ماه ژوئیه اوپک‌پلاس ضمن تمدید توافق صورت‌گرفته در آوریل 2020 تا پایان دسامبر 2022، مقرر شد از ماه آگوست به صورت ماهانه 400 هزار بشکه در روز به تولید اضافه شود. این افزایش تولید تا زمانی ادامه می‌یابد که کاهش 8 /5میلیونی تولید به طور کامل مرتفع شود. در نتیجه این توافق، روند صعودی قیمت نفت استمرار پیدا کرد و فشار بر موجودی ذخایر تجاری ادامه یافت.
زمینه کلیدی: فقدان چشم‌انداز بازگشت ایران
برد شلیک‌های اوپک‌پلاس با کمک چاشنی عدم دستیابی به توافق در مذاکرات هسته‌ای افزایش یافت. با روی کار آمدن بایدن و سپس شروع مذاکرات هسته‌ای، چشم‌انداز بازگشت ایران به بازار نفت طی نیمه دوم 2021 تقویت شده بود و این سوال که بازگشت ایران به بازار نفت در چه زمانی و با چه پروفایل تولید و صادراتی به وقوع خواهد پیوست، به صورت مستمر مورد بحث قرار می‌گرفت. نتیجه آنکه بازار این ریسک و تاثیر آن را بر افزایش عرضه و نهایتاً کاهش قیمت برآورد می‌کرد و از این محل نیز قیمت‌ها تا حدودی (هرچند اندک) تحت فشار قرار داشتند. به‌تدریج با کشیده شدن مذاکرات به دورهای بعدی و سپس توقفی چندماهه قبل و بعد از استقرار دولت جدید در ایران، عملاً احتمال بازگشت ایران به بازار نفت طی سال 2021 منتفی به نظر می‌رسد و عمده نگاه‌ها به 2022 دوخته شده است. از نگاه تحلیلگران هرچند شروع مجدد مذاکرات محتمل است، شانس موفقیت آن (با لحاظ تحولات منطقه‌ای و جهانی، به‌ویژه عیان شدن کاهش نسبی اولویت خاورمیانه در مسائل سیاست خارجی آمریکا) کمتر از پیش برآورد می‌شود. اظهارات مقام‌های کشورهای درگیر مذاکرات اغلب در تایید این دیدگاه قابل تفسیر است. همچنین حتی در صورت شکل‌گیری توافق (که براساس انتظار ایران باید در قالب احیای توافق پیشین باشد)، زمان انجام آن، سرعت بازگشت ایران به بازار و حجم نفتی که در ابتدای توافق ایران مجاز به فروش آن خواهد بود، نیز محل مناقشه به نظر می‌رسد. به بیانی ساده‌تر و در قالب یک مثال، آیا با مجوز موقت صادرات یک‌میلیونی نفت توسط ایران در آغاز 2022 مواجه هستیم یا لغو کلیه تحریم‌ها به صورت یکباره در دستور کار قرار می‌گیرد و امکان صادرات حداکثری از نیمه 2022 یا حتی زودتر میسر خواهد شد؟ در بستر کاهش شانس بازگشت ایران به بازار و حذف تدریجی کشور از معادلات بازار جهانی نفت، وزن تصمیم‌های اوپک‌پلاس بیش از قبل عیان می‌شود. قبلاً بازار در شرایط بالا بودن سطح ذخایر تجاری و با انتظار بازگشت نسبتاً زودهنگام ایران در نیمه دوم 2021 به تحلیل شرایط می‌پرداخت. اما اکنون و در شرایطی که انتظار چندانی برای بازگشت ایران در کوتاه‌مدت به بازار نفت شکل نگرفته است، عملاً قیمت‌ها تمایل بیشتری به صعود نشان می‌دهند. اهمیت این اثر هرچند محدود، ولی به حدی است که در صورت انعکاس اخباری مثبت درباره شکل‌گیری توافق، افت قیمت نفت در محدوده حداکثر پنج دلار دور از انتظار نخواهد بود.
تقاضا: احیای نسبی پس از کرونا
میزان تقاضا در بازار جهانی نفت هنوز به شرایط قبل از کرونا بازنگشته و سخن گفتن از احیای تقاضا (Recovery) حتی اگر درست باشد، چندان دقیق نیست. اوپک تقاضای نفت جهان را در سال 2019 معادل 100 میلیون بشکه در روز برآورد کرده است. در سال گذشته میلادی، میانگین سالانه تقاضا حدود 73 /90 میلیون بشکه در روز بود. البته این رقم برای کل سال بوده و در حوالی انتهای فصل اول و ابتدای فصل دوم 2020 شاهد تقاضای بسیار پایین‌تری بودیم. در فصل اول 2021 تقاضای نفت 82 /92 و در فصل دوم 62 /95 میلیون بشکه در روز گزارش شده است. اوپک انتظار دارد در آخرین فصل 2021، تقاضای نفت به مرز میانگین سالانه 2019 برسد که تعبیری تقریبی از احیای تقاضاست. البته برای یک ارزیابی دقیق‌تر، باید گزارش ماه جاری (اکتبر) این سازمان مدنظر قرار گیرد و ارقام فصلی نیز با ارقام فصلی مدت مشابه سال‌های پیش (قبل از شیوع کرونا) مقایسه شوند. به طور میانگین، تقاضای جهانی نفت در سال 2021 معادل 68 /96 و در سال 2022 معادل 83 /100 میلیون بشکه در روز پیش‌بینی شده است. گزارش آژانس بین‌المللی انرژی نیز کمابیش همین تصویر را ارائه می‌دهد (البته انتظار می‌رود در ماه اکتبر با توجه به افزایش واکسیناسیون و سطح فعالیت‌ها، روند احیا بهتر از گذشته گزارش شود). با این تفاسیر می‌توان گفت در فصل چهارم 2021 یا فصل اول 2022 می‌توان انتظار بازگشت بازار را به رقم نمادین 100 میلیون بشکه در روز داشت. این احیای تدریجی تقاضا در شرایطی رخ می‌دهد که عرضه محدود است و تحت کنترل اوپک‌پلاس قرار دارد.
زمستانی سرد
تحولات آب‌وهوایی بر قیمت‌ها موثرند که این موضوع در روندهای فصلی (Seasonality) عرضه و تقاضا و همچنین قیمت‌ها منعکس می‌شود. همه‌ساله در فصل تابستان و با شروع سفرهای جاده‌ای قیمت‌ها تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند و در فصل زمستان نیز مصارف گرمایشی نفت موجب تغییر قیمت‌ها می‌شود. به طور خاص در شرایط تنگنای خودساخته فعلی بازار نفت، شروع زمستانی احتمالاً دشوار و زودهنگام باعث شده تقاضا برای نفت افزایش بیشتری را تجربه کند. این شرایط همچنین به بروز هیجانات و ریسک‌ها در بازار دامن می‌زند و نگرانی‌ها از آینده موجب می‌شود قیمت‌ها به شکلی فزاینده در مسیر صعودی قرار گیرند. نکته دیگر اینکه همزمانی شرایط فعلی بازار نفت با رشد قیمت‌های گاز طبیعی موجب شده نفت با تقاضای مضاعفی روبه‌رو شود. برخی مصرف‌کنندگان که امکان جایگزینی سوخت را در سبد انرژی خود دارند، در شرایطی که قیمت‌های گاز طبیعی بسیار بیش از ارزش حرارتی نفت معادل آن است، ترجیح می‌دهند به سمت استفاده بیشتر از سوخت‌های مایع حرکت کنند. در نتیجه نفت با رشد موقت تقاضایی از این جانب نیز مواجه می‌شود. جالب آنکه بخشی از رشد قیمت‌های گاز طبیعی به همین احیای اقتصادی پساکرونا بازمی‌گردد. احیای اقتصاد جهانی پس از کرونا به عاملی موثر بر جهش قیمت حامل‌های انرژی تبدیل شده و البته کشورهایی که به سمت توسعه تجدیدپذیرها و عبور از سوخت‌های فسیلی حرکت کرده‌اند، فاقد آمادگی کافی برای مواجهه با این شرایط بوده‌اند که نتیجه آن را در قیمت‌های گاز اروپا و آسیا می‌توان مشاهده کرد. در گاز (برخلاف نفت) محدودیت عرضه کمتر نتیجه تصمیم‌گیری اتحادی شبیه به اوپک‌پلاس به نظر می‌آید و در نتیجه مدت و شدت آن بسیار قابل‌بحث خواهد بود. به هر روی انتظار می‌رود این تغییر قیمت اصلاحاتی را در ساختارها و قراردادهای گاز ثمر دهد.
سناریوهای پیش‌رو
مروری بر آمار اوپک، آژانس بین‌المللی انرژی و اداره اطلاعات انرژی آمریکا می‌تواند تصویری جامع از موازنه عرضه و تقاضا در بازار، نیاز به نفت اوپک (Call on OPEC)، وضعیت ذخایر و در نهایت سناریوهای پیش‌رو به دست دهد. این برآوردها براساس آخرین ارقام منتشره در ماه سپتامبر بوده و احتمالاً تا زمان انتشار این گزارش ارقام به‌روزتری در دسترس خواهد بود. روند صعودی تقاضا در کنار استمرار افزایش تولید 400هزار بشکه‌ای اوپک‌پلاس به عنوان سناریوی اصلی پیش‌رو خواهد بود. در گزارش‌های ماه سپتامبر، اوپک تقاضای نفت را در فصل سوم 2021 معادل 46 /98 میلیون بشکه در روز و تقاضای جهانی را برای نفت این سازمان 1 /29 میلیون بشکه در روز برآورد کرده است. در سال آینده میلادی به طور میانگین تقاضا برای نفت اوپک 75 /28 میلیون بشکه در روز برآورد می‌شود. آخرین ارقام تولید این سازمان در ماه آگوست 7 /26 میلیون بشکه در روز بوده و این یعنی اوپک انتظار دارد رشد سریعی برای تقاضای نفت این سازمان روی ندهد. بنابراین طبیعی است که در چنین شرایطی رشد عرضه نیز تدریجی باشد، هرچند قیمت‌ها در مسیر صعودی قرار گیرند. اداره اطلاعات انرژی آمریکا نیز بازار نفت را به ویژه در نیمه دوم 2021 بسیار فشرده (tight) ارزیابی کرده، هرچند در سال آینده میلادی انتظار بهبود نسبی توازن عرضه و تقاضا را دارد. در سناریویی دیگر، اوپک‌پلاس ممکن است در واکنش به حضور نفت در کانال 90 و 100 دلار تصمیم به افزایش تولید بگیرد؛ یا وضعیت شیوع کرونا دوباره فعالیت‌های اقتصادی را تحت‌تاثیر قرار دهد. این عوامل می‌تواند بازگشت سریع نفت به کانال 70 و سپس 60 دلار را نتیجه بخشد. اما در هر صورت انتظار نمی‌رود سطح پایین ذخایر تجاری و سیاست‌های اوپک‌پلاس (که هرگونه تغییر در تصمیم‌های پیشین را دشوار می‌سازد) اجازه دهد قیمت نفت به سادگی سطوح کمتر از 70 دلار را مشاهده کند. این موارد به معنای سالی نسبتاً درخشان (از جنبه قیمت) برای تولیدکنندگان خواهد بود تا بتوانند بخشی از زیان دوران کرونا را جبران سازند. با توجه به فرآیند تصمیم‌گیری اوپک‌پلاس، احتمالاً تا دسامبر تغییر چندانی در روند فعلی افزایش تولید روی نخواهد داد و تداوم شرایط احیای اقتصادی و سردی هوا به معنای نفت گران‌تر (حتی شاید 100 دلار) خواهد بود. احتمالاً پس از چند ماه نفت 80 و 90دلاری اوپک‌پلاس واکنش نشان خواهد داد و با افزایش بیشتر عرضه، سعی می‌کند نفت را در کانالی پایین‌تر قرار دهد. هر تصمیمی از سوی اوپک‌پلاس، عواقبی مثبت و منفی دارد که برای درک آن باید در ادامه به صورتی خلاصه آنها را بررسی کرد.
آینده بازار در دست اوپک‌پلاس
اتحاد اوپک‌پلاس توانسته نام اوپک را کمابیش زنده نگه دارد. آنچه بازار نفت را از قیمت‌های پایین نیمه نخست 2020 نجات داد تصمیم این اتحاد بود و اکنون نیز نفت 80دلاری ثمره فعالیت‌های همان کشورهاست. از این‌رو دور از ذهن نیست که آینده بازار نفت را در دست اوپک‌پلاس بدانیم. تصمیم اوپک‌پلاس همانند سال‌های قبل در مواجهه با بازیگرانی از قبیل نفت شیل و مصرف‌کنندگان موضوعیت می‌یابد و برای درک آن باید دو سر یک طیف را درنظر گرفت. در قیمت‌های پایین نفت، اوپک‌پلاس و به ویژه دولت‌های نفتی عضو آن از قبیل امارات متحده عربی و عربستان برای تامین نیازهای خود با چالش فراوان مواجه می‌شوند. اما همین قیمت‌های پایین می‌تواند جلوی روند روبه‌رشد نفت شیل آمریکا را بگیرد و ظرف چند سال سهم بازار اوپک‌پلاس را افزایش دهد. همچنین فشار از سمت مصرف‌کنندگان برای کاهش قیمت نیز وجود نخواهد داشت و انگیزه مصرف‌کنندگان برای مصرف بهینه‌تر نفت یا حرکت به سمت منابع جایگزین انرژی نیز کمتر می‌شود. از این‌رو برخلاف آنچه در دهه‌های پیشین شاهد بودیم، عوامل متعددی وجود دارند که قیمت نسبتاً پایین نفت را برای اوپک قابل‌دفاع می‌سازند. در نقطه مقابل نفت 80دلاری و بیشتر قرار دارد که به لحاظ قیمتی مورد پسند اوپک‌پلاس است؛ اما از سویی احیای نفت شیل را در پی دارد و از سوی دیگر فشار مصرف‌کنندگان را. از منظر سرمایه‌گذاری و موازنه میان‌مدت تا بلندمدت بازار نیز می‌توان شرایط بازار را بررسی کرد که قیمت‌های پایین به کاهش سرمایه‌گذاری منجر شده و در میان‌مدت ممکن است به تنگنا بینجامد و امنیت عرضه را به خطر بیندازد. برآیند موارد فوق مدلی مفهومی از قیمت‌های بهینه نفت برای هر دو سمت عرضه و تقاضا به دست می‌دهد که به نظر می‌رسد کف آن کانال 50دلاری باشد و سقف آن 60 تا 70 دلار. بنابراین خروج نفت از این کانال برای مدت طولانی می‌تواند استراتژی‌های منجر به توازن را با چالش مواجه سازد. از همین رو بسیاری معتقدند نفت 80دلاری و بالاتر در میان‌مدت به نفع اوپک و همچنین کل بازار نیست، هرچند شیرینی موقتی را برای برخی بازیگران به همراه دارد.
