پول داغ
آیا باید درآمدهای نفتی را خرج معیشت مردم کرد؟
رضا طهماسبی: از همان روزهای نخست روی کار آمدن دولت سیزدهم، وعده‌های مختلف در خصوص گشایش در حوزه‌های مختلف اقتصاد داده شد که البته بخش عمده‌ای از آنها مانند وعده وزیر صمت بر کاهش قیمت خودرو، یا وعده دیگرانی درباره کاهش نرخ ارز نه‌تنها عملی نشد که عکس آن حادث شد. برخی وعده‌ها مانند کنترل تورم و کاهش آن نیز دستاورد قابل‌توجهی نداشت و آبی بود که از سر گذشته بود و چند وجبش چندان توفیری نداشت. اما مساله مهم در این میان که بیشتر مورد توجه قرار گرفت و حداقل توسط خود رئیس‌جمهور نیز چندین‌بار بر تحققش صحه گذاشته شد، مساله افزایش درآمدهای نفتی کشور بود. در نخستین روزهای اسفندماه 1400 احسان خاندوزی، وزیر امور اقتصادی و دارایی، در گفت‌وگو با شبکه العالم بدون اینکه به ارقام مشخصی اشاره کند اظهار کرد که فروش نفت ایران در پنج ماهی که از عمر دولت گذشته، 40 درصد افزایش داشته است و این افزایش بدون اینکه مذاکرات به نتیجه برسد، حاصل شده است. جواد اوجی، وزیر نفت، نیز در روزهای پایانی سال گذشته، بدون اینکه ارقام و اعداد مربوط به تولید و صادرات و قیمت نفت کشور را اعلام یا به‌زعم خودش رسانه‌ای کند، اظهار کرد: «از ابتدای دولت سیزدهم هم از نظر حجمی و هم از نظر ارزش و وصول درآمدها، وضعیت صادرات نفت ایران بسیار بهبود پیدا کرده است... از طرفی قیمت نفت نیز در یکی دو ماه اخیر افزایش بی‌سابقه‌ای داشته که همه اینها موجب شده است وضعیت درآمدهای ارزی کشور بهبود پیدا کند.» وزیر نفت همچنین اعلام کرد که تمام‌و‌کمال پول صادرات نفت را می‌گیرد: «نه‌تنها درآمدهای نفتی حاصل از صادرات نفت در دولت سیزدهم تمام‌و‌کمال وصول می‌شود، بلکه ما وصول درآمدهای سنواتی را نیز احیا کرده‌ایم.» در نهایت این خود ابراهیم رئیسی، رئیس دولت، بود که در دیداری با علما و روحانیون استان خراسان رضوی در 11 فروردین‌ماه با کنایه‌ای به دولت قبل گفت: «کشور در وضعیتی بود که برخی آقایان در جلسات می‌گفتند، اگر کسی بتواند ۲۰۰ هزار بشکه نفت بفروشد او را وزیر نفت می‌کنیم، اما امروز شرایط فروش نفت به قبل از تحریم‌ها رسیده و پول فروش نفت نیز به کشور باز‌می‌گردد.» شاید تا پیش از این سخنان رئیسی، افزایش فروش نفت و بازگشت تمام درآمد حاصل از آن به کشور چندان مورد توجه قرار نگرفته بود، اما کلام رئیس‌جمهور، ختم کلام بود و بعد از آن بود که از گوشه‌وکنار، افراد مختلفی از طیف منتقد یا هوادار دولت، زبان به این پرسش گشودند که پول نفت چه می‌شود و اگر دولت درست می‌گوید که هم قیمت نفت صادراتی و هم میزان آن افزایش داشته و پولش هم به کشور برمی‌گردد چرا بهبودی در وضعیت معیشت مردم حاصل نمی‌شود و قیمت کالاهای مصرفی مردم همچنان در مسیر صعودی حرکت می‌کند. یکی از چهره‌های منتقد دولت، مصطفی کواکبیان، نماینده پیشین مجلس بود که در توئیتی نوشت: «گفته می‌شود دولت رئیسی با دور زدن تحریم‌ها و FATF می‌تواند روزانه میلیون‌ها بشکه نفت یک‌صد‌دلاری بفروشد و بدون برجام میلیاردها دلار اموال بلوکه‌شده در کره‌جنوبی را آزاد کند. ولی چرا این اقدامات در معیشت مردم تاثیر مثبتی ندارد؟ و دیپلمات‌های ما همچنان علاف دستیابی به نتایج مذاکرات وین هستند؟» اما مهم‌تر از آن چهره‌ای چون سعید حدادیان، مداح مشهور و از هواداران دولت بود که در مراسمی بعد از تعریف و تمجید از دولت انقلابی ابراهیم رئیسی، این پرسش را مطرح کرد: «قیمت نفت که بیشتر شده، فروشش هم که بیشتر شده، پول هم که برمی‌گردد؛ پس کو؟ آیا برنج نباید ارزان شود؟ یک مقدار از این پول‌ها را به بازار بریزید تا ارزان شود.» افزایش چنین اظهارنظرهایی در مورد نحوه هزینه‌کرد درآمدهای نفتی بار دیگر توجه جامعه را به این سمت‌و‌سو جلب کرد که این درآمدها را باید چگونه هزینه کرد و آیا در حال حاضر جایی واجب‌تر از سفره مردم برای خرج کردن این درآمدها وجود دارد؟ دهه‌هاست که درآمدهای نفتی در کشور ما صرف ایجاد رفاه کم‌عمق و زودگذر شده و شاید اکنون زمانی باشد که سیاستگذار باید برای اصلاح اساسی خرج کردن دلارهای نفتی تصمیم سخت بگیرد، تصمیمی که شاید حتی برخی از هواداران سینه‌چاکش را نیز برنجاند و دور کند اما در نهایت به نفع مردم و اقتصاد کشور تمام شود.
پول نفت را چه کنیم؟
نفت خام تقریباً با سهم قابل‌توجهی از کل تجارت جهانی در صدر تمام کالاهای صادراتی دنیا قرار دارد. برابر آمار سال 2019 این سهم 44 /5 درصد و نفت اولین کالای صادراتی دنیا بود. کشورهایی مانند عربستان سعودی، امارات متحده عربی، روسیه، عراق، کویت، کانادا، نیجریه و نروژ مهم‌ترین صادرکنندگان نفت در دنیا هستند. تحریم‌های سفت و سخت آمریکا علیه ایران که به طور خاص صادرات نفت کشورمان را تحت‌تاثیر قرار داده، باعث شده است ایران از فهرست صادرکنندگان بزرگ نفت خارج شود. در حالی که ایران در اوایل دهه 1390 و قبل از دور اول تحریم‌ها به طور متوسط روزانه 2 /2 میلیون بشکه نفت خام صادر می‌کرد. این میزان طی دوره نخست تحریم‌ها و با وجود معافیت برخی کشورها برای خرید نفت از ایران به‌شدت کاهش یافت اما با اجرای توافق هسته‌ای، صادرات نفت با سرعت قابل توجهی احیا شد و در روزهایی قبل از اجرایی شدن دور دوم تحریم‌ها توسط ترامپ به 3 /2 میلیون بشکه در روز بالغ شده بود. با این حال صادرات نفت پس از تحریم‌هایی که به اذعان تحریم‌کننده با هدف صفر کردن صادرات نفت ایران طراحی و اجرا شده بود، افت بسیار شدیدی داشت، به حدی که به قول ابراهیم رئیسی به کسی که می‌توانست روزانه 200هزار بشکه نفت صادر کند، صندلی وزارت پیشنهاد می‌شد. افت شدید درآمدهای نفتی، اقتصاد ایران را با چالش‌های متعددی مانند جهش نرخ ارز، افزایش تورم و رکود مواجه کرد. با این حال با روی کار آمدن دولت جو بایدن در آمریکا و بازگشت این کشور به میز مذاکره و فراخواندن طرفین به احیای توافق از‌دست‌رفته برجام، گشایش‌هایی هم در کار فروش و صادرات نفت حاصل شد. گرچه همواره تیغ تیز تحریم بر گرده نفت ایران زخم می‌زد. کمی تساهل و تسامح در نقش‌آفرینی ایران در بازار نفت به بهبود صادرات منجر شد و همزمان افزایش قیمت نفت و حمله ناگهانی روسیه به اوکراین که قیمت نفت را به بالای 100 دلار برد، همه و همه دست به دست هم داد تا درآمدهای نفتی ایران احتمالاً افزایش قابل توجهی داشته باشد. گرچه دولت از اعلام هرگونه عدد و رقم به بهانه مقابله با تحریم طفره می‌رود.
با این حال برابر آخرین داده‌های اوپک و منابع ثانویه، تولید نفت ایران در فوریه 2022 (بهمن و اسفند 1400) به 5 /2 میلیون بشکه در روز رسیده که 9 /8 درصد از کل تولید اوپک را تشکیل می‌دهد و در مقایسه با ماه قبل از آن (ژانویه 2022) حدود 44 هزار بشکه در روز افزایش داشته است. ایران در میان کشورهای تولیدکننده نفت اوپک بعد از عربستان، عراق، امارات و کویت در رتبه پنجم قرار دارد. از آمار صادرات نفت ایران خبر دقیقی وجود ندارد اما برابر جدول اوپک آخرین قیمت نفت خام سنگین ایران 8 /103 دلار برای هر بشکه است که روند آن نیز صعودی است. قیمت نفت برنت 3 /107 و وست‌تگزاس اینترمدییت 7 /102 دلار در هر بشکه اعلام شده و قیمت سبد نفتی اوپک نیز 4 /102 دلار برای هر بشکه است. حالا با فرض افزایش یافتن پول نفت، که احتمالاً فرضی نزدیک به واقعیت است، آن را باید به چه زخمی بزنیم؟
مساله هزینه‌کرد درآمدهای نفتی آن‌قدر در دهه‌ها و سال‌های گذشته در محافل اقتصادی و سیاستگذاری مطرح شده است که امروز کمتر کسی نسبت به راه بهینه آن تردید دارد اما عملاً همیشه در اجرا، راهی غیر از این برگزیده شده چون دولت‌ها هیچ‌گاه نمی‌خواهند محبوبیت خود را به خاطر اصلاح ساختاری اقتصاد از دست بدهند. با این همه هیچ‌یک از مسوولان نسبت به اهمیت اصلاح هزینه‌کرد درآمدهای نفتی در اقتصاد ایران ناآگاه نیست. در ابتدای سال جاری، رهبر انقلاب در سخنان نوروزی خود به این مساله مهم اشاره کردند و گفتند: «گفته می‌شود که حالا مثلاً قیمت نفت گران شده، درآمدهای نفتی افزایش پیدا کرده، خب حالا با این افزایش درآمدهای نفتی چه کار می‌خواهیم بکنیم؟ دو جور می‌شود حرکت کرد: یکی اینکه نگاه کنیم بگوییم خب درآمد ارزی‌مان زیاد است، واردات را افزایش بدهیم، مردم رفاه پیدا کنند، آسایش پیدا کنند و مانند اینها؛ این البته ظاهر خوبی دارد، باطن بسیار بدی دارد؛ این ضایع کردن سرمایه‌های اساسی کشور است. یک راه دیگر هم این است که ما از درآمدهای نفتی برای زیرساخت‌های کشور، برای کارهای اساسی کشور استفاده کنیم؛ بنیان‌ها را محکم کنیم که اقتصاد ریشه‌دار بشود در کشور و بتوانیم از آنها استفاده کنیم.» این سخنان را می‌توان چکیده آنچه دانست که اقتصاددانان بارها و بارها گفته‌اند. اما در شرایط کنونی آیا نباید از افزایش درآمدهای نفتی برای بهبود معیشت مردم طرفی بست؟ پس پول‌های نفت چه می‌شود؟ پاسخ این سوال را تاکنون تنها یک نفر داده که البته سمتی در دولت ندارد. عبدالله گنجی، فعال رسانه‌ای اصولگرا، در توئیتی در مورد اینکه پول نفت این روزها کجا می‌رود، نوشت: «از وزیر نفت سوال کردم اگر نفت بیشتر می‌فروشید و پولش هم برمی‌گردد پس چرا در معیشت دیده نمی‌شود؟ گفت بیشتر آن صرف ۴۲۰هزار میلیارد کسر بودجه سال ۱۴۰۰ دولت قبل شد. بقیه هم صرف خرید اقلام غذایی که قیمت جهانی آن دو برابر شده و...»
پی‌نوشت: منبع نمودارها گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران است.
