از قدرت دفاعی تا قدرت اقتصادی

  معین حسین‌پور: اخیراً یک مقام ارشد نظامی کشور، از نحوه تبدیل شدن ایران به قدرت اقتصادی صحبت کرد. امیر سرتیپ حاتمی، وزیر دفاع گفت: «دشمنان بدانند چند سال آینده با قطع خام‌فروشی نفت و تحول در حوزه اقتصادی، توطئه‌های آنان در این جنگ ناخواسته و ظالمانه با شکست مواجه خواهد شد و ان‌شاءالله همانند قدرت دفاعی تبدیل به یک قدرت اقتصادی نیز می‌شویم.» سخنان وزیر دفاع اگرچه آرزویی خیرخواهانه است، اما به نظر چندان دقیق نیست. ایران با اتکا به توان درونی و الگوگیری از تجهیزات نظامی دنیا، به سمت خودکفایی در این زمینه حرکت کرد تا بی‌توجه به نوسانات سیاسی، قدرت دفاع از خاک کشور ثابت بماند. ایران پس از جنگ تحمیلی، تصمیم گرفت تا اتکای نظامی‌اش به شرق و غرب را کاهش دهد و این فرمول نیز جواب داد و تبدیل به یک قدرت نظامی در منطقه شد. اما راه تبدیل به قدرت اقتصادی نیز چنین است؟ صرفاً با قطع فروش نفت خام و قطع وابستگی به ارز خارجی، اقتصاد در مسیر تبدیل شدن به یک قدرت قرار می‌گیرد؟ اگر بتوانیم بدون فروش نفت، مخارج دولت را با جایگزینی درآمدهای دیگر پوشش دهیم، در بهترین حالت ثروت ملی و تولید ناخالص داخلی ثابت می‌ماند. در حقیقت آورده جدیدی به اقتصاد وارد نخواهد شد. در این حالت، اقتصاد ایران بزرگ‌تر نمی‌شود و بدون بزرگ شدن اقتصاد، قدرتی نیز پدید نمی‌آید. بنابراین به نظر صرف قطع فروش نفت و خودکفایی نمی‌تواند ایران را تبدیل به قدرت اقتصادی کند. آنچه می‌تواند اقتصاد ایران را بزرگ‌تر کند، تولید است. تولید بکر و با ارزش افزوده بالاست که کشورهای دیگر را وابسته به کالای ایرانی و قدرت اقتصادی را محقق خواهد کرد. این رویکرد وابسته به صادرات و ارزآوری خواهد بود و نمی‌تواند از جهان بیرون منفک باشد. در نتیجه دو هدف قدرت اقتصادی و قدرت نظامی شدن، لزوماً از یک راه عبور نمی‌کنند و تفاوت‌هایی در مسیر آنها وجود دارد. قدرت دفاعی توانست در زمان تحریم هم رشد کند. در حالی که در زمین اقتصاد، باید بتوان کالای داخلی را تولید و به بیرون عرضه کرد. اما اکنون تحریم مانعی بر سر این سازوکار به حساب می‌آید. مانعی که به‌روزرسانی فرآیند تولید در داخل و افزایش بهره‌وری را هم دچار اخلال کرده است. البته از نظر صاحب‌نظران اقتصادی، همین فرصت تحریمی می‌تواند به دست‌اندرکاران اقتصاد ایران و مردم بیاموزد، که تولید بدون نفت چطور کار خواهد کرد. در اقتصاد ایران همواره نقطه مبدأ نفت است؛ نفت است که می‌فروشد و با پول آن تولید داخل می‌چرخد، اما اکنون نقطه مبدأ خالی شده است. روزی که تحریم برداشته شود، احتمالاً دولت و مردم، خوشحال از بازگشت درآمدهای نفتی خواهند بود. از این‌رو حذف تحریم، می‌تواند نقش تله‌ای را بازی کند که بار دیگر اقتصاد ایران را به دام بیماری هلندی بیندازد. بیماری که در آن تولید داخل تضعیف و کالای خارجی تشویق و ترویج می‌شود تا بار دیگر چرخی که قرار بود اقتصاد ایران را تبدیل به یک قدرت اقتصادی کند، از کار بیفتد. در نتیجه این می‌تواند فرصتی برای مشق تولید بدون نفت باشد، تا در زمان برداشتن تحریم‌ها، این مشق از فرصت باز شدن بازارهای خارجی، برای عرضه کالای ایرانی و توسعه تولید داخل، استفاده کند. این مسیری است که قدرت‌های اقتصادی، اعم از نفتی و غیرنفتی طی کرده‌اند.