جنس نامرغوب رکود
تحلیل رفتن سرمایه با اقتصاد ایران چه می‌کند؟
معین حسین‌پور: اقتصاد ایران در دهه 90 دو رکود عمیق را تجربه کرد. در ظاهر فصل مشترک هر دو رکود، تحریم بود. اما یک ویژگی مشترک دیگر نیز در هر دو رکود، قابل ردیابی است: تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در هر دو دوره، افت عمیقی را متحمل شد. حافظه تاریخی اقتصاد ایران حکایت از این دارد که پیش از دهه 90، وضعیت سرمایه‌گذاری مطلوب بوده است. آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد که از سال 1338 تا 1355 متغیر سرمایه‌گذاری همواره در حال رشد بوده است*. در نخستین سال‌های پس از انقلاب اسلامی و در دوران جنگ تحمیلی، روند سرمایه‌گذاری در یک کانال پرنوسان قرار گرفته بود. اما پس از پایان جنگ و اجرای برنامه اول توسعه، از سال 1374 تا 1389(به استثنای یک‌سال)، سرمایه‌گذاری یک روند رو به رشد مداوم را ثبت کرد. میانگین رشد تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی بر پایه قیمت‌های ثابت سال 1376، طی نیم قرن، حدفاصل سال‌های 38 تا 89، معادل هفت درصد برآورد می‌شود. نسبت سرمایه‌گذاری به تولید ناخالص داخلی، شاخصی که سرمایه‌گذاری در ایران را با دیگر کشورها می‌تواند قابل قیاس کند، نیز از سال‌های 38 تا 89، از 20 درصد کمتر نشد. به‌طور میانگین در این سال‌ها 5 /31 درصد از تولید ناخالص داخلی کشور به سرمایه‌گذاری اختصاص یافته بود. از این نظر، ایران از متوسط جهانی وضع بهتری داشت و نگرانی از این بابت وجود نداشت. آن هم در حالی که در این سال‌ها یک جنگ تحمیلی هشت‌ساله و یک انقلاب رخ داده بود. معضلی که اقتصاددانان در آن برهه مطرح می‌کردند، ضعف سرمایه‌گذاری نبوده است، بلکه بهره‌وری پایین و عدم کارایی سرمایه‌گذاری‌های انجام شده بود. اما در دهه 90 این پازل به هم ریخت و مساله‌ای به نام تحلیل سرمایه تشدید شد. یک مقایسه که می‌تواند نشان دهد در دهه 90، افت سرمایه‌گذاری تا چه حد جدی بوده، قیاس این سال‌ها با سال‌های جنگ تحمیلی است. بر اساس داده‌های بانک مرکزی، از سال 58 (پیش از آغاز جنگ) تا پایان سال 68 (پایان جنگ)، میزان سرمایه‌گذاری در حدود 8 /25 درصد کاهش یافت. نکته جالب اینکه داده‌های مرکز آمار نیز نشان می‌دهند که در طول هفت سال ابتدایی دهه 90، (به قیمت‌های ثابت سال 1390) تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی نزدیک به 25 درصد نزول کرد. یعنی میزان افت سرمایه‌گذاری در هفت سال گذشته، برابر با بازه‌ای بود که کشور درگیر جنگ بود. گویی تحریم همانند یک جنگ، بر اقتصاد ایران حداقل در بعد سرمایه‌گذاری اثر گذاشته است. مساله دیگری که نشانه‌های کمبود سرمایه‌گذاری را پررنگ می‌کند، افت تاریخی نسبت سرمایه‌گذاری به تولید ناخالص داخلی است. این عدد که پیش از دهه 90 هیچ‌گاه از 20 درصد کمتر نشده بود، در سال گذشته به زیر 15 درصد رسیده است. حال سوال این است که برای نقصان سرمایه چه باید کرد؟ آیا همه چیز از تحریم نشات می‌گیرد یا اختلال در عملکرد اقتصاد ایران ناشی از کاستی‌های دیگری هم است؟ در این پرونده کارشناسان ضمن پاسخ به این سوالات و شناسایی جنس رکود فعلی، سیاستگذاری مورد نیاز برای عبور از این شرایط را بررسی خواهند کرد.
