بهبود نامتوازن

  ابراهیم علیزاده: در پاییز امسال مهم‌ترین شاخص‌های بازار کار نسبت به پاییز سال گذشته بهبود یافته‌اند و با این حال نسبت به تابستان امسال کمی عقبگرد داشته‌اند. آخرین کارنامه فصلی بازار کار در عین حال نشان می‌دهد طی پاییز سال 1392 تا پاییز امسال 2 /3 میلیون نفر متقاضی شغل به بازار کار کشور اضافه شده‌‌اند که همزمان با این اتفاق، بیش از 5 /2 میلیون نفر به جمعیت شاغلان و 700 هزار نفر به جمعیت بیکاران افزوده شده است. سهم 68درصدی بخش خدمات از نظر نوع مشاغل، سهم 92درصدی شهرنشینان از نظر محل سکونت و سهم 56درصدی زنان از نظر جنسیت از کل مشاغل جدید از دیگر نکات قابل توجه این دوره است. علاوه بر اینها، اتفاق قابل تامل دیگر تشدید اختلاف بین بالاترین نرخ بیکاری با پایین‌ترین نرخ بیکاری استانی کشور است.

اصلی‌ترین شاخص بازار کار یعنی نرخ بیکاری در پاییز امسال در حالی به 9 /11 درصد رسیده که این نرخ در پاییز سال گذشته 3 /12 درصد بود. بهبود 4 /0درصدی نرخ بیکاری در پاییز امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته در حالی است که این نرخ در مقایسه با تابستان امسال 2 /0 درصد افزایش یافته است؛ نوسانی که از نگاه خیلی از کارشناسان بازار کار می‌تواند طبیعی باشد. مروری بر وضعیت فصلی نرخ بیکاری در سال‌های گذشته نیز نشان می‌دهد که معمولاً فصل پاییز نرخ بیکاری نسبت به فصل تابستان وضعیت چندان خوشایندی ندارد. با این حال مقایسه این نرخ با نرخ بیکاری فصل پاییز نخستین سال فعالیت دولت حسن روحانی حاکی از رشد 6 /1درصدی این نرخ در این چهار سال است.

بهبود بیکاری زنان 

زنان و شهرنشینان دو گروه جمعیت فعال در بازار کار هستند که از ابتدای دولت یازدهم وضعیت بیکاری آنها نسبت به مردان و روستانشینان بدتر بود. با این حال در پاییز امسال نرخ بیکاری زنان با 3 /1 درصد کاهش نسبت به پاییز سال گذشته به 1 /19 درصد تقلیل یافت. در این مدت نرخ بیکاری گروه مردان تنها 3 /0 درصد بهبود یافته است. از پاییز سال 1392 تا پاییز سال 1396 نیز در حالی که نرخ بیکاری مردان 6 /1 درصد افزایش یافته اما نرخ بیکاری زنان در این دوره چهارساله 2 /1 درصد کاهش یافته است. حتی مقایسه این وضعیت در پاییز امسال با تابستان امسال نیز نشان می‌دهد که با وجود افزایش 5 /0درصدی نرخ بیکاری مردان در این مدت، نرخ بیکاری زنان در این سه ماه معادل 9 /0 درصد کاهش یافته است.

اما در مورد بیکاری شهرنشینان وضعیت مانند گروه زنان امیدبخش نبوده است. در مورد وضعیت بیکاری گروه شهرنشینان نیز این نرخ 1 /0 درصد نسبت به پاییز سال گذشته بهبود یافته اما در مقایسه با پاییز سال 1392 نرخ بیکاری این گروه 5 /1 درصد افزایش یافته است. نسبت به تابستان امسال نیز نرخ بیکاری این گروه 1 /0 درصد رشد داشته است. در طرف مقابل، نرخ بیکاری گروه روستانشینان نیز هرچند در پاییز امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته 2 /1 درصد کاهش یافته اما در مقایسه با پاییز چهار سال پیش 2 /1 درصد و در مقایسه با تابستان امسال 5 /0 درصد افزایش یافته است. در واقع بیکاری گروه شهرنشینان مانند بیکاری گروه زنان که از طیف هم‌ردیف خود بیکاری بدتری داشته بهبود نیافته است.

مشارکت کم‌سابقه 

از نظر نرخ مشارکت نیز دو گروه زنان و شهرنشینان وضعیت مشابهی داشتند. هرچند نرخ مشارکت زنان نسبت به گروه مقابل خود یعنی مردان رشد بهتری داشته اما در مورد شهرنشینان وضعیت این‌طور نبوده است. نرخ مشارکت زنان در پاییز امسال نسبت به پاییز سال گذشته 6 /1 درصد و نسبت به پاییز چهار سال پیش 6 /4 درصد افزایش یافته، نسبت به تابستان امسال 6 /0 درصد کاهش یافته و به 9 /15 درصد رسیده است. با وجود چنین بهبود نسبی‌ای در وضعیت نرخ مشارکت زنان، اما همچنان این نرخ معادل یک‌چهارم نرخ مشارکت مردان است. در پاییز امسال نرخ مشارکت مردان 1 /64 درصد بوده است. با این حال روند آن مانند نرخ مشارکت زنان بهبود نیافته است. نرخ مشارکت مردان در پاییز امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته 4 /0 درصد و در مقایسه با پاییز سال 1392 معادل دو درصد افزایش یافته اما نسبت به تابستان امسال 1 /1 درصد کاهش یافته است.

درباره گروه شهرنشینان نیز نرخ مشارکت آنها در پاییز امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته 9 /0 درصد، نسبت به پاییز چهار سال گذشته 5 /3 درصد افزایش یافته و نسبت به تابستان امسال 5 /0 درصد کاهش یافته است. با وجود چنین بهبودی اما همچنان نرخ مشارکت 5 /39درصدی گروه شهرنشینان کمتر از نرخ مشارکت گروه روستانشینان است که در پاییز امسال به 1 /42 درصد رسید. نرخ مشارکت 1 /42درصدی روستانشینان در پاییز امسال حاکی از رشد دودرصدی نسبت به پاییز سال گذشته، افزایش 5 /3درصدی نسبت به پاییز سال 1392 و کاهش 7 /1درصدی نسبت به تابستان امسال است.

با این روند گروه‌های مختلف در نتیجه در پاییز امسال نرخ مشارکت به 1 /40 درصد رسیده؛ نرخی که در پاییزهای سال‌های 1392 تا 1396 تجربه نشده است. در پاییز سال 1392 هم نرخ مشارکت 7 /36 درصد بود که این نرخ در پاییز سال گذشته به 9 /38 درصد رسید و تا پاییز امسال نیز 2 /1 درصد دیگر افزایش یافت. این در حالی است که در آخرین کارنامه فصلی یعنی تابستان امسال میزان نرخ مشارکت در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته تنها 6 /0 درصد رشد داشته است. در واقع به نظر می‌رسد شتاب افزایش نرخ مشارکت در پاییز امسال نسبت به مدت مشابه، در مقایسه با این روند در تابستان امسال بیشتر هم شده است. اما آیا این روند صعودی در جمعیت فعال بیشتر در تعداد شاغلان یا در تعداد بیکاران تبلور یافته است؟

ویژگی‌های 5 /2 میلیون شاغل جدید 

در پاییز سال 1392 که نرخ مشارکت 7 /36 درصد بود جمعیت فعال کشور به 2 /23 میلیون نفر می‌رسید. از این میزان 4 /2 میلیون نفر بیکار و 8 /20 میلیون نفر شاغل بودند. حال در پاییز سال 1396 با افزایش نرخ مشارکت به 1 /40 درصد، جمعیت فعال کشور به 4 /26 میلیون نفر رسیده است. در واقع طی پاییز چهار سال پیش تا پاییز امسال بیش از 2 /3 میلیون نفر وارد بازار کار شده‌اند. همزمان با این اتفاق، معادل 5 /2 میلیون نفر به تعداد شاغلان و 700 هزار نفر به تعداد بیکاران کشور افزوده شده است. در واقع می‌توان گفت معادل 78 درصد جمعیت تازه‌واردهای بازار کار، به شغلی دست یافته‌اند. با وجود این نرخ بیکاری از پاییز سال 1392 تا پاییز امسال 6 /1 درصد رشد داشته است. اما عمده شاغلان چه ویژگی‌هایی دارند؟

از نظر جنسیتی هرچند سهم مردان و زنان از 2 /3 میلیون نفر تازه‌واردهای بازار کار مساوی و معادل 50 درصد بوده اما از نظر شاغلان افزوده شده به بازار کار، سهم زنان 56 و سهم مردان 44 درصد است. در واقع از 5 /2 میلیون‌نفری که از پاییز سال 1392 تا پاییز سال 1396 به جمعیت شاغلان کشور اضافه شده، 4 /1 میلیون نفر زن و 1 /1 میلیون نفر مرد بوده‌اند. در این مدت تعداد شاغلان مرد به 1 /19 میلیون نفر و تعداد شاغلان زن به 2 /4 میلیون نفر رسیده است. 

از نظر محل سکونت نیز از آن 2 /3 میلیون نفری که وارد بازار کار شده‌اند سهم گروه شهرنشینان 91 درصد بوده که در مجموع طی پاییز سال 92 تا پاییز سال 96 بیش از 9 /2 میلیون نفر از جمعیت فعال اضافه شده به بازار کار در مناطق شهری سکونت داشتند. تنها 300 هزار نفر نیز در روستاها سکونت داشتند؛ آماری که نشان می‌دهد بیشتر مشاغل مورد نیاز برای بازار کار باید مشاغلی می‌بودند که نیاز جویندگان شهری را پوشش دهد.

 بررسی جزئیات تعداد شاغلان اضافه‌شده به بازار کار نیز نشان می‌دهد که این مساله مورد توجه بوده است. از 5 /2 میلیون نفر شاغل اضافه‌شده به بازار کار بیش از 92 درصد آنها یعنی معادل 3 /2 میلیون نفر در مناطق شهری و هشت درصد معادل 200 هزار نفر هم در مناطق روستایی سکونت داشته‌اند. در واقع بیشتر شاغلان اضافه‌شده به بازار کار طی پاییز سال 1392 تا پاییز امسال از نظر جنسیتی زنان و از نظر محل سکونت شهرنشینان بوده‌اند.

اما از نظر نوع این مشاغل به نظر می‌رسد که بیشترین سهم متعلق به بخش خدمات بوده است. در پاییز سال 1392 سهم بخش خدمات از مشاغل بازار کار 48 درصد بوده که در پاییز امسال به 1 /50 درصد افزایش یافته است. در مقابل صنعت با کاهش 9 /1درصدی سهم خود مواجه بوده و سهم این بخش از 5 /34 درصد در پاییز سال 1392 به 6 /32 درصد در پاییز امسال رسیده است. بخش کشاورزی نیز با کاهش مواجه بوده و سهم آن از 5 /17 درصد در پاییز سال 1392 به 2 /17 درصد در پاییز امسال تقلیل یافته است. در واقع در دوره‌ای که سهم صنعت و کشاورزی کاهش یافته سهم بخش خدمات افزایش یافته است. در همین دوره تعداد شاغلان بخش خدمات نیز از 10 میلیون نفر به حدود 7 /11 میلیون نفر، تعداد شاغلان بخش صنعت از حدود 2 /7 میلیون به 6 /7 میلیون نفر و تعداد شاغلان بخش کشاورزی از 6 /3 میلیون به چهار میلیون نفر افزایش یافته است. در واقع در این دوره چهارساله از پاییز 1392 تا پاییز 1396 که بیش از 5 /2 میلیون نفر به تعداد شاغلان کشور اضافه شده سهم بخش خدمات 68 درصد مشاغل جدید (7 /1 میلیون شغل) بوده است. بخش‌های صنعت و کشاورزی نیز هرکدام سهم 16درصدی داشتند و بیش از 400 هزار شاغل به هرکدام از این بخش‌ها اضافه شده است. به عبارتی در این دوره چهارساله تعداد مشاغل بخش خدمات ایجادشده در بازار کار ایران چهار برابر هرکدام از بخش‌های دیگر بوده است.

تفاوت بیکاری استانی

اما دقیقاً در دوران یک‌ساله‌ای که نرخ بیکاری و نرخ مشارکت نسبت به مدت مشابه سال گذشته بهبود یافته و علاوه بر این، تعداد شاغلان کشور در یک دوره چهارساله بیش از 5 /2 میلیون نفر بیشتر شده، اختلاف تفاوت بیکاری بین بالاترین و پایین‌ترین نرخ بیکاری استانی افزایش یافته است. در پاییز سال گذشته اختلاف بالاترین نرخ بیکاری استانی (استان کرمانشاه با 5 /24 درصد بیکاری) با کمترین نرخ بیکاری استانی (استان مرکزی با 2 /9 درصد بیکاری) معادل 3 /15 درصد بود که در پاییز امسال این تفاوت به 1 /18 درصد افزایش یافته است. در پاییز امسال استان کرمانشاه با 6 /25 درصد بیشترین و استان هرمزگان با 5 /7 درصد کمترین نرخ بیکاری را داشتند. نکته قابل تامل آن است که اختلاف بین بالاترین و پایین‌ترین نرخ بیکاری استانی در پاییز سال 1392 معادل 9 /14 درصد بود. در آن زمان نرخ بیکاری استان لرستان 9 /18 درصد به عنوان بالاترین  و نرخ بیکاری استان گلستان چهار درصد به عنوان کمترین نرخ بیکاری استانی کشور بود. اما آیا سیاستگذاران همزمان با توجه به شاخص‌های مهم بیکاری، تشدید اختلاف بین بالاترین و پایین‌ترین نرخ‌های بیکاری استانی را هم مدنظر قرار می‌دهند؟