رویای نوشین
چه کسانی علم اقتصاد را در ایران تحریف کردند؟
شادی معرفتی: عبدالحسین نوشین را به نام «پدر تئاتر نوین ایران» می‌شناسند. او اگرچه نسلی بزرگ از بازیگران تئاتر را تربیت کرده، اما زندگی او در دورانی پرالتهاب گذشت. فعالیت هنری او پراکنده و کوتاه بود و شاید روی هم از پنج شش سال تجاوز نکرد و در همین مدت کوتاه تئاتر ایران را از ریشه متحول ساخت. اما او بیشتر اهل سیاست بود و عضو کمیته موسس حزب توده که نقشی اساسی در تدوین مانیفست سیاسی و اقتصادی حزب داشت و یکی از نخستین کسانی است که اقتصاد کمونیستی را به جامعه ایرانی معرفی کرد. نوشین دو کتاب «اصول علم اقتصاد» و «مزد، بها، سود» کارل مارکس را در سال 1321 به سفارش حزب توده ترجمه کرده که همین دو کتاب، تاثیری عمیق بر اندیشه اقتصادی در ایران گذاشته‌اند. محمود عسگری‌زاده کتاب «اقتصاد به زبان ساده» را تحت تاثیر دو ترجمه نوشین نوشت و همین کتاب الهام‌بخش خیلی از انقلابیون در عرصه مسائل اقتصادی بود. در این یادداشت مروری کوتاه خواهیم داشت بر اندیشه‌های اقتصادی عبدالحسین نوشین و پس از او محمود عسگری‌زاده.
پدر علم تئاتر
نوشین از جوانان بااستعدادی بود که پس از به پایان بردن تحصیلات متوسطه در مدرسه دارالفنون تهران، در سال ۱۳۰۷ به همراه اولین گروه از دانشجویان ایرانی برای تحصیلات دانشگاهی به فرانسه اعزام شد. او به خاطر عشقی که به نمایش داشت، با وجود مخالفت مسوولان آموزشی که رشته دیگری را برای او در نظر گرفته بودند، برای تحصیل تئاتر در کنسرواتوار هنری شهر تولوز ثبت‌نام کرد. او که در اروپا هم به ایده‌های چپ انقلابی گرایش یافته و هم با پایه‌های تئاتر مدرن آشنا شده بود، با آرزوی پی‌ریزی تئاتری نو در 1311 به ایران برگشت.
پس از شهریور ۱۳۲۰ فضای نسبتاً آزادی در ایران پدید آمد که میدان بازی در برابر هنرمندان نوگرا قرار داد. نوشین در کنار فعالیت سیاسی در کادر رهبری «حزب توده ایران»، با شور و شوقی بی‌مانند به کار حرفه‌ای در تئاتر روی آورد. به دنبال تیراندازی به محمدرضا شاه در نیمه بهمن ۱۳۲۷ موج تازه‌ای از تضییقات و محدودیت‌های سیاسی آغاز شد که به منع فعالیت «حزب توده» انجامید. سران حزب، از جمله عبدالحسین نوشین دستگیر شدند. حکومت نظامی به فعالیت «تئاتر فردوسی»، که از پایگاه‌های حزب شناخته می‌شد، پایان داد. نوشین در دادگاه نظامی از عقاید خود دفاع کرد و به سه سال زندان محکوم شد، اما چندی بعد به همراه سایر سران حزب از زندان گریخت و حدود یک سال بعد مخفیانه به «اتحاد شوروی» رفت و چند سال پس از مهاجرت، خود را وقف پژوهش و ویرایش شاهنامه فردوسی با همکاری شرق‌شناسان روسی کرد، که به آن عشق می‌ورزید.
عبدالحسین نوشین در ۱۲ اردیبهشت سال ۱۳۵۰ در بیمارستانی در مسکو به علت بیماری سرطان معده درگذشت. آخرین آرزوی او، که خواسته بود در ایران به خاک سپرده شود، تحقق نیافت و او در گورستانی در مسکو دفن شد. به عقیده برخی از دوستان دیرین نوشین، او در برخورد با واقعیت، تمام خیالات طلایی را که درباره سوسیالیسم در سر پرورده بود، عبث و پوچ یافت، ولی با این حال قصد نداشت راه تسلیم در مقابل رژیم شاه را در پیش گیرد.
اصول علم اقتصاد
عضو فعال حزب توده که سخت مورد احترام هنرمندان و نویسندگان و سیاست‌ورزان بود، در میان انبوهی نوشته و ترجمه در حوزه تئاتر و ادبیات، دو جزوه با عنوان «مزد، بها، سود» و «اصول علم اقتصاد» را در اوایل دهه 20 با الهام از آموزه‌های کارل مارکس ترجمه و تلخیص کرده بود. در برخی منابع عنوان شده است که «اصول علم اقتصاد» ترجمه و اقتباسی از کتاب «مزد، بها، سود» اثر کارل مارکس است. اما برخی منابع از ترجمه و تلخیص همزمان دو کتاب اقتصادی توسط عبدالحسین نوشین سخن گفته‌اند. یکی «اصول علم اقتصاد» که ظاهراً برداشتی از کتاب «اکونومی پولتیک» بوده و دیگری «مزد، بها، سود» که گفته می‌شود برگرفته از کتابی به همین نام نوشته مارکس بوده است. گفته می‌شود نوشین در سال 1321 به سفارش حزب توده دو جزوه اقتصادی ترجمه و تلخیص کرده که بعدها هر دو را به صورت کتاب منتشر کرده است. کتاب اصول علم اقتصاد عبدالحسین نوشین از 156 صفحه و پنج بخش «ارزش، ارزش اضافی، مزد، تئوری سود و بهای تولد، سرمایه تجاری و سود تجاری» تشکیل شده است. نویسنده سعی کرده درباره 36 مفهوم مرتبط با عناوین یادشده توضیحاتی ارائه دهد. کتاب «اصول علم اقتصاد» در چارچوبی مارکسیستی نوشته شده و نویسنده شاید با این ماموریت دست به ترجمه و تلخیص آن زده تا در راستای اهداف حزب توده به تبیین روابط کارگر و کارفرما و حقوق کارگران بپردازد. با این حال کتاب خالی از فرمول‌های ریاضی نیست و احتمالاً در تدریس اقتصاد نیز مورد استفاده قرار گرفته است. اما نکته قابل توجه این است که عبدالحسین نوشین با وجود تضادی که با سرمایه‌داری داشته، تنها به تبیین مفاهیم بسنده کرده و دیدگاه‌های شخصی خود را تا حدودی محفوظ داشته و سعی کرده کتابی تئوریک و نظری ترجمه و تلخیص کند. عبدالحسین نوشین در مقدمه کتاب نوشته: باید دانست علم اقتصاد (اکونومی پولتیک) قسمتی از علم اجتماع است و درباره روابطی که از زندگی بشر در اجتماع نتیجه می‌شود بحث می‌کند. روابط بین بشر بسیار متنوع و متفاوت است، مانند روابط خانوادگی، روابط سیاسی که زاییده مبارزه بین طبقات مختلف اجتماعی و احزاب آنهاست، و بالاخره روابط فرهنگی و... . آیا تمام این روابط موضوع بحث علم اقتصاد است؟ و پاسخ داده است: «خیر، علم اقتصاد فقط روابطی را که بین مردم روی اساس تولید و تقسیم محصول کار اجتماعی ایجاد می‌شود بحث می‌کند. این روابط را معمولاً مناسبات تولید می‌نامند.»
این کتاب بعدها که چریک‌های آرمان‌گرا درصدد تدوین رساله‌هایی برای تبیین مواضع خود بودند، مورد استفاده محمود عسگری‌زاده در نگارش جزوه «اقتصاد به زبان ساده» قرار گرفت.
رویای یک جوان
محمود عسگری‌زاده از اعضای فعال مجاهدین خلق در دهه 40، در سال 1324 در خانواده‌ای مذهبی، در اراک متولد شد. پس از پایان دبیرستان درخواست تحصیل در دانشگاه پاتریس لومومبا در مسکو را داد، اما تحصیل در مدرسه عالی بازرگانی تهران را به تحصیل در مسکو ترجیح داد. در مدت زمان کمی که از حضورش در مدرسه عالی بازرگانی می‌گذشت، به دلیل نقش داشتن در سازماندهی چند اعتصاب دانشجویی برای مدتی کوتاه اخراج شد. همزمان با تحصیل به تدریس ریاضی روی آورد. برای مجله «تهران اکونومیست» مقاله نوشت و رفته‌رفته طرح رفاقت با سعید محسن او را به سمت و سوی تشکیلات سیاسی سوق داد، تشکیلاتی که آن روزها نام مشخصی نداشت. از آن پس به مطالعه کتاب‌های فلسفی و مارکسیستی و ماتریالیسم دیالکتیک هم گرایش پیدا کرد. در سال 1346 برای گذراندن دوره سربازی به تبریز منتقل شد و مدتی بعد به استخدام ماشین‌سازی تبریز درآمد. در تبریز به فعالیت‌های پنهان سیاسی‌اش شدت بخشید و در همین دوران کتاب «اقتصاد به زبان ساده» را به صورت جزوه‌ای تشکیلاتی نوشت. دو سال بعد مدتی مسوول شاخه تبریز سازمان شد و کلاس‌های آموزشی برای اعضای رده دوم و سوم تشکیلات دایر کرد. عبدالله محسن، برادر سعید محسن، و عبدالله زرین‌کفش از جمله افرادی بودند که در کلاس‌های او اقتصاد آموختند. محمود عسگری‌زاده از سال 1349 در حلقه سیاستگذاران و کادر اصلی تشکیلات قرار گرفت. هنوز مدت زیادی از عمر فعالیت‌های سیاسی‌اش در مرکزیت سازمان نگذشته بود که از سوی ساواک شناسایی شد. پس از آن فعالیت‌های سیاسی و مخفیانه‌اش رنگ و بویی جدی‌تر گرفت. مسوول گروه اطلاعات در سازمان شد و با همکاری لطف‌الله میثمی، ناصر سماواتی، رضا باکری و مهدی فیروزیان به کار گردآوری اطلاعات دریافتی از سایر اعضای سازمان پرداخت. این اطلاعات بیشتر مربوط به محل اسکان آمریکایی‌ها و اسرائیلی‌ها و اعضای ساواک، سوءاستفاده‌های مالی حکومت پهلوی و نیز اطلاعاتی درباره برخی شخصیت‌های سیاسی می‌شد. ساواک که رفته‌رفته متوجه تحرکات این گروه شده بود، آنها را زیر نظر گرفت و در شهریور 1350 موفق شد اعضای اثرگذار سازمان از جمله سعید محسن، علی باکری، بهمن بازرگانی، محمود عسگری‌زاده، رضا رضایی و محمد بازرگانی و در نوبت بعد محمد حنیف‌نژاد، رسول مشکین‌فام، اصغر بدیع‌زادگان و علی میهن‌دوست را دستگیر کند. محمود عسگری‌زاده در منزل محمد بازرگانی و به اتفاق موسی خیابانی دستگیر شد. او در بازجویی‌های ساواک، اهداف مبارزاتی خود را این‌گونه عنوان کرد: «در بدو شروع به کار، فعالیت‌های من از حد مطالعه و تشکیل جلسات مذهبی تجاوز نمی‌کرد و کم‌کم در اثر مطالعات بیشتر، هدف‌ها بیشتر جنبه سیاسی به خود گرفت و چون در اثر برخورد با جامعه و ادارات و دستگاه‌های دولتی، به این نتیجه رسیده بودیم که فساد و فحشا و بی‌عدالتی و ظلم موجود در جامعه ما از طریق وعظ و خطابه از بین نخواهد رفت و از طرفی مبارزات آوارگان فلسطینی جهت به دست آوردن سرزمین‌های خود و همچنین جنگ‌هایی که در کشورهای مختلف از قبیل الجزایر، به منظور آزادی و استقلال رخ داده، این فکر را در ما تقویت و تثبیت کرده که در ایران منحصراً از طریق زور و انقلاب می‌توان فحشا، فقر و بی‌عدالتی را از بین برد و یک حکومت اسلامی برقرار کرد.» مدتی بعد دادگاهی نظامی، عسگری‌زاده و چند مهره کلیدی تشکیلات را به اعدام محکوم کرد. این حکم در چهارم خردادماه 1351 اجرا شد و نویسنده کتاب «اقتصاد به زبان ساده» چشم از دنیا فرو بست.
اقتصاد به زبان ساده
کتاب «اقتصاد به زبان ساده» نوشته محمود عسگری‌زاده مهم‌ترین جزوه‌ای بود که مانیفست اقتصادی سازمان را مشخص می‌کرد، این کتاب چهارمین رساله تالیفی اعضای سازمان مجاهدین خلق در دهه 40 بود. نخستین هسته اصلی مجاهدین در میانه‌های دهه 40، جزوه «متدولوژی» یا «شناخت» بود که پس از مطالعات گروهی توسط حسین روحانی نوشته شد که آمیزه‌ای از آموزه‌های مارکسیسم و اعتقادات اسلامی بود. دومین متن اثرگذار تئوریک سازمان که گرایش‌های مارکسیستی در آن مشاهده می‌شد، «راه انبیاء، راه بشر» بود که محمد حنیف‌نژاد آن را بر پایه تئوری‌های مهندس بازرگان نوشت. سومین اثر تدوین‌شده در سازمان، کتاب «تکامل» بود که علی مهین‌دوست آن را گردآوری کرد. این کتاب نیز از جمله آثاری بود که بینش مارکسیستی در تدوین آن موثر بود.
عبدالله محسن، برادر سعید محسن و عبدالله زرین‌کفش، که در تبریز زیر نظر محمود عسگری‌زاده آموزش دیده بودند، احتمال داده‌اند که او جزوه «اقتصاد به زبان ساده» را تحت تاثیر «اصول علم اقتصاد» ترجمه عبدالحسین نوشین و «جامعه‌شناسی» تالیف احمد قاسمی‌تهرانی، نوشته است. اما حتی اگر فکر کنیم اقتصاد به زبان ساده عسگری‌زاده برداشتی آزاد از اصول علم اقتصاد عبدالحسین نوشین نبوده، مقایسه محتوای دو کتاب، این گزاره را تا حدودی اثبات می‌کند که چریک جوان تحت تاثیر نوشین، جزوه‌اش را به تحریر در آورده است.
در مقدمه کتاب اقتصاد به زبان ساده، هدف از نگارش آن «آشنا ساختن افراد سازمان به ویژه اعضای جدید به اصول اولیه علم اقتصاد، نقش اقتصاد در ادوار تاریخی حیات بشر، اهمیت زیر‌بنایی آن، مفهوم استثمار و خلاصه منظور و هدفی که علم اقتصاد می‌بایست در عصر حاضر دنبال کند» عنوان شده و در ادامه آمده است: «در این رساله همواره دو چیز مورد توجه قرار گرفته، یکی ساده بودن مطالب تا بتواند برای تمامی افراد در هر سطحی، اعم از کارگر یا روشنفکر... مورد استفاده باشد و دیگری تفهیم هرچه بیشتر مطالب از طریق آوردن مثال‌ها و نمونه‌های زنده و ملموسی که اکثر هموطنان ما در زندگی اجتماعی خود با آنها روبه‌رو هستند، به علاوه با جواب دادن به آنها مطلب برای خواننده روشن‌تر شود.»
در پایان مقدمه نیز این‌گونه نتیجه‌گیری شده: «انتشار این رساله در شرایط حاضر یعنی هنگامی که برادران ما همراه سایر همرزمانشان از سایر گروه‌ها، مبارزه را هر چند دشوار ولی با ایمان به پیروزی آن، ادامه می‌دهند، کوششی است اولاً در بالا بردن دانش ذهنی فرزندان خلق و به ویژه پیشگامان انقلابی آن و ثانیاً پذیرش مسوولیت و شرکت فعال آنان در امر مبارزه با سرمایه‌داری و ارتجاع داخلی و تحقق آن سیستم اقتصادی و سیاسی که دربرگیرنده منافع طبقات محروم اجتماع و حاکمیت انسان بر سرنوشت خویش باشد.»
مقوله «ارزش» در دیدگاه مجاهدین خلق و از جمله کتاب «اقتصاد به زبان ساده» که در واقع همان تبیین مارکسیستی از این موضوع است، زیربنای اصلی دیدگاه اقتصادی آنها و نتایج مترتب بر آن به شمار می‌رود و از همین‌جا می‌توان نتیجه گرفت کتاب نوشین یکی از مراجع اصلی گروه‌های چپ‌گرا در مقاطع پیش از انقلاب به‌خصوص دهه 40 به شمار می‌رفت.
کتاب نوشین کمتر از اقتصاد به زبان ساده، به مباحث ایدئولوژیک پرداخته و در عوض بیشتر بر توضیح دقیق نظریه ارزش و مباحث دیگر بر اساس دیدگاه‌های کارل مارکس متمرکز است. زبان مورد استفاده کتاب نوشین به سادگی ادبیات عسگری‌زاده نیست و از ریاضیات بیشتری بهره می‌گیرد که در نتیجه می‌توان گفت برای خواننده عام نوشته نشده و احتمالاً دانشگاهیان و شاید حتی خود محمود عسگری‌زاده را در سال‌های دانشجویی تحت تاثیر قرار داده است.
